به این گیاه در فارسی ماش سبز و یا ماش می گویند و در انگلیسی آن را Green gram ، mung bean و یا golden gram می گویند . نام علمی قدیمی آن نیز Phaseolus aureus بوده است .
این گیاه بطور وسیعی در هندوستان وبرمه کاشته می شود . بومی هندوستان است اما در چین ، ایران ، ژاپن ، امریکا ، سریلانکا ، ویتنام و تا حد کمی در بعضی از قسمتهای افریقا می روید . سطح زیر کشت آن در دنیا حدود 5/2 میلیون هکتار است و سالانه 8/0 میلیون تن دانه تولیدمی کند . دانه ماش از نظر مواد پروتئینی غنی است و در مقایسه با گونه های آمریکایی قابل هضم و خوشمزه تر است . دانه های آن را بصورت پخته در تهیه سوپ ، برنج ، آبگوشت و غیره مصرف می کنند . جوانه های سبز شده ی آن سرشار از ویتامین «ث» است و در تهیه انواع سالاد و غذاهای در چین هواداران بسیاری دارد . ماش همچنین علوفه ی خوش خوراکی برای دامها است و بخوبی سیلو می شود . کشت آن به عنوان کود سبز جهت تقویت زمین معمول است .
خصوصیات مرفولوژیکی
ماش گیاهی است یکساله به شکل بوته ای یا بالا رونده ، ریشه های آن مستقیم و قدری منشعب هستند . ساقه ها راست ، ظریف ، منشعب ، کرکدار ، به رنگ سبز روشن و به ارتفاع 45 تا 90 سانتیمتر می باشند . گل آذین آن بصورت خوشه و گلهای آن که به رنگ لیمویی زرد می باشند بر روی دمگل بلندی قرار گرفته اند .
غلافهای آن باریک ، استوانه ای و کمی کرکدار بوده که قبل از رسیدن سبز روشن یا سبز تیره و به هنگام رسیدن ، سبز مایل به قهوه ای یا سیاه رنگ می شود . در هربوته 2 تا 8 غلاف و در هر غلاف 10 تا 20 بذر به رنگ سبز ، طلایی ، قهوه ای و سیاه دیده می شوند . وزن هزار دانه ی آن 20 تا 40 گرم است .
خصوصیات اکولوژیکی
ماش گیاهی است گرمسیری که معمولاً در دمای بالاتر از 16 درجه سانتیگراد رشد می کند و در دمای کمتر از 1- درجه از بین می رود . این گیاه تابستانه بوده و دارای نیاز حرارتی زیادی است . انواع پاکوتاه ماش نسبت به انواع پابلند آن به درجه حرارت کمتری نیاز دارد . در جه حرارت لازم برای جوانه زدن آن 8 درجه ی سانتیگراد است و چنانچه در طول رشد دما کمتر از 12 درجه باشد بخوبی رشد نمی کند . مجموعه درجه حرارت لازم برای ارقام دیر رس آن 2300 الی 2400 ، ارقام متوسط رس 1800 تا 2000 و ارقام زودرس 1600 تا 1800 درجه سانتیگراد متغیر است .
در مناطق خشک نیمه گرمسیری و گرمسیر ( افغانستان ، ایران ، جمهوری آسیای مرکزی شوروی ) فقط تحت شرایط آبی محصول می دهد . در مناطق مرطوب گرمسیری هندوستان ماش هم در فصل مرطوب و هم در فصل خشک کاشته می شود . در فصل مرطوب نیازی به آبیاری آن نیست اما در فصل خشک تا 5 بار آن را آبیاری ( 2000 تا 4500 متر مکعب در هکتار ) می کنند . این گیاه به خشکی مقاوم بوده و به ماندابی حساس است .
ماش گیاهی است روز کوتاه اما تعداد کمی از واریته های آن به طول روز بی تفاوت هستند . معمولاً آن را 3 ماه بعد از کاشت برداشت می کنند . در مناطق گرمسیری اغلب آن را بصورت در هم با سایر غلات می کارند .
عملیات زراعی
ماش را در انواع خاکها می کارند ولی در اراضی سبک و غنی از مواد آلی یا خاکهای شنی رسی عملکرد آن بیشتر است . به خاکهای بیش از حد مرطوب حساس بوده و در خاکهای گرم و خشک محصول خوبی تولید می کنند . این گیاه به ازت و فسفر واکنش نشان می دهد . جدول زیر نتیجه مطالعات اثر مقادیر متفاوت ازت و فسفر بر خصوصیات مختلف ماش است .
تیمار (kg/ha) تعداد غلاف در گیاه تعداد بذر در غلاف وزن هزار دانه
0 7/11 6/9 4/23
ازت 10 6/13 4/10 9/24
20 9/15 9/10 9/24
30 9/11 1/10 5/26
0 3/10 3/9 7/23
20 6/12 1/10 4/25
40 3/14 4/10 26
60 9/15 11 8/26
افزایش ازت تا 20 کیلوگرم در هکتار محصول گیاه را افزایش می دهد حال آنکه افزایش فسفر از 0 تا 60 کیلوگرم در هکتار محصول دانه را افزایش داده است .
چون ماش گیاهی است تابستانه و وجینی لذا باید در پاییز سال قبل برای کاشت آن زمین را به عمق 25 تا 30 سانتیمتر شخم زد و اگر کود دامی لازم باشد باید همراه این شخم به زمین داد . در بهار سال بعد به عمق 10 تا 20 سانتیمتر شخمی متوسط زده می شود . معمولاً بذرهای آن را به سه روش دستپاش ، کپه ای و خطی کشت می کنند . مقدار بذر لازم بسته به جنس خاک ، روش کاشت و اندازه ی بذر متفاوت بوده و معمولاً بین 30 تا 40 کیلوگرم بذر مصرف می کنند .
در ایران این گیاه پس از برداشت جو یا گندم کاشته می شود و در پاییز هنگامیکه دانه های آن سفت و غلافهای آن زرد یا سیاه شدند محصول آن را در چند نوبت برداشت می کنند . مقدار عملکرد آن از 400 تا 700 کیلوگرم در هکتار متفاوت بوده و تا 1500 کیلوگرم در هکتار می توان از آن محصول گرفت .
ارقام ماش در ایران :
1- ماش گوهر : به رنگ سبز روشن و قلوه ای شکل ، وزن 1000 دانه 25 گرم ، تا حدودی مقاوم به امراض ، طول مدت رشد 75 روز .
2- ماش پرتو : به رنگ سبز تیره و گرد ، مقاوم به امراض ، وزن 1000 دانه 40 گرم ، طول مدت رشد 73 روز .
3- ماش مهر : به رنگ سبز روشن و استوانه ای شکل ، مقاوم به امراض ، وزن هزار دانه 48 گرم ، طول مدت رشد 80 روز .
5-مبارزه با آفات ، بیماری ها و علفهای هرز
بیماریها :
1. بیماری مرگ گیاهچه ی ماش : قارچ را یزوکتینا باعث پوسیدگی بذر و مرگ گیاهچه می شود لذا بذرها را با قارچکشهای مناسب مثل تتراکلروتیابندازول به نسبت 2 گرم برای هر کیلوگرم بذر استفاده می کنند .
2. بیماری ویروسی موزائیک ماش : این ویروس باعث لک و پیس شدن ، پیچیدگی و بدشکلی برگها و ضعف بوته می شود . این ویروس از راه بذر منتقل شده و عامل انتشار آن شته ها هستند .
3. بیماری ویروسی موزائیک یونجه : لکه های زرد رنگی برروی ماش بوجود می آید . عامل انتقال آن از روی یونجه به ماش ، شته ها هستند .
آفات عمده و علفهای هرز این گیاه مشابه دیگر حبوبات است .
6-ترکیب شیمیایی و ارزش غذایی
دانه ماش از نظر ویتامین و مواد پروتئینی غنی است و جزو علوفه های خوش خوراک دامها محسوب می شود . این گیاه باعث ازدیاد شیر دامها ، خصوصاً میشهای بره دار می شود . ماش در موقع گل دادن مورد علاقه اغلب دامها است اما هنگامی که دانه بست فقط اسب و گوسفند از آن استفاده می کنند . بالاترین مقدار پروتئین آن بین گل دادن و دانه بستن آنها است لذا به هنگام گل دادن ، مجموع شاخ و برگ آن را برداشت ، خرد و سیلو می کنند .
بذرهای خشک آن تقریباً دارای 7/9 درصد آب ، 6/23 درصد پروتئین ، 2/1 درصد چربی ، 2/58 درصد هیدرات کربن ، 3/3 درصد فیبر خام و درصد خاکستر هستند .
ماش سیاه (Phaseolus mungo )
این گیاه را در فارسی ماش سیاه و در زبان انگلیسی به آن Black gram و یا Urd می گویند . اسامی مترادف آن عبارت است از : P.calaratus ، P.aconiflum و P.angulens .
ماش سیاه بطور وسیعی در هندوستان کاشته می شود و در اغلب نقاط افریقا نیز به چشم می خورد . منشاء آن هندوستان است و در آنجا به طور در هم با دیگر گیاهان و در تناوب با برنج کاشته می شود . این گیاه توسط مهاجرین هندی به دیگر مناطق گرمسیری منتقل شده و در برخی کشورها به عنوان کود سبز استفاده می شود . در هندوستان آنرا پخته و همراه با نان و بیسکویت مصرف می کنند . غلافهای سبز آن نیز به عنوان سبزی مصرف می شود . علوفه ی این گیاه نسبتاً پرزدار و در مقایسه با ماش سبز کم ارزش تر است . متوسط عملکرد آن حدود 500 کیلو گرم در هکتار است .
2-خصوصیات مرفولوژیکی
ماش سیاه گیاهی است ایستاده یا نیمه ایستاده ، منشعب ، علفی ، یکساله و به ارتفاع 20 تا 80 سانتیمتر با پرزهای قهوه ای متمایل به قرمز . دارای ریشه ای اصلی است که به خوبی رشد می کند و بر روی آن گره های نرم و مدوری تشکیل می شود . این گره ها از نظر اندازه با هم فرق می کنند . برگهای آن سه برگچه ای به صورت متناوب قرار دارند . غلافهای آن به هنگام رسیدن قهوه ای می شود و هر کدام دارای 6 تا 10 بذر می باشند . بذرهای آن کوچک ، مربع شکل ، سیاه رنگ با نافی فرو رفته و سفید است . وزن هزار دانه ی آن تقریباً 40 گرم است . فرم رشد آن نیز برون زمینی است .
3-خصوصیات اکولوژیکی
ماش سیاه گیاهی است مقاوم به خشکی که برای اقلیمهای گرمسیری مرطوب و مناطق با بارش سنگین مناسب نیست . بهترین خاک برای کشت آن خاکهای رسی است . این گیاه را در فصل گرم می کارند .
4-عملیات زراعی
در هندوستان ماش سیاه را در تابستان و هم در زمستان می کارند . معمولاً بستر کشت آن فشرده است . کشت آن نیز در روش دستپاش یا در ردیفهای 25 سانتیمتری انجام می شود . اغلب در تناوب با برنج قرار می گیرد و گاهی در کشتهای در هم استفاده می شود .
این گیاه توسط سفیدک پودری ، زنگ ، لکه برگی و دیگر آفات و بیماریهای مشترک با ماش مورد تهدید قرار می گیرد .
5-ترکیبهای شیمیایی و ارزش غذایی
بذرهای خشک آن حاوی 7/9 درصد آب ، 4/23 درصد پروتئین ، 1 درصد چربی ، 3/57 درصد هیدارت کربن ، 8/3 درصد فیبر و 8/4 درصد خاکستر است .
شناسنامه :
نخود Leguminosae :تیره
Vigna radiate – Phaseolus aureus :نام لاتین
Green gram – golden gram – Mung bean :نام انگلیسی
ماش سبز :نام فارسی
ماش :نام عربی
شرح گیاه
گیاه ماش بومی هندوستان است ولی در نقاط دیگر از جمله ایران می روید دانه ماش غنی از پروتئین بوده و بعنوان ماده غذائی مورد مصرف دارد وهمچنین بعنوان غذای دام تیز مصرف می گردد. ماش گیاهی است یکساله به شکل بوته ای یا بالا رونده ریشه های آن مستقیم و قدری منشعب هستند. ساقه ها راست، ظرفیت، منشعب کرک دار، به رنگ سبز روشن و به ارتفاع 45 تا 90 سانتی متر می باشند.
گل آذین آن بصورت خوشه و گلهای آن که به رنگ لیمویی زرد می باشند بر روی دمگل بلندی قرار گرفته اند. غلافهای آن باریک، استوانه ای و کمی کرک دار بوده که قبل از رسیدن سبز روشن یا سبزتیره و به هنگام رسیدن سبز مایل به قهوه ای یا سیاه رنگ می شود. در هر بوته 2 تا 8 غلاف و در هر غلاف 10 تا 20 بذر به رنگ سبز، طلایی، قهوه ای و سیاه دیده می شوند.
وزن هزار دانه آن 20 تا 40 گرم است.
نیازهای اکولوژیکی
آب و هوا: ماش گیاهی است گرمسیری که معمولاً دردمای بالاتر از 16 درجه سانتی گراد رشد می کند و در دمای کمتر از ( 1- ) درجه از بین می رود. این گیاه تابستانه بوده و دارای نیاز حرارتی زیادی است. انواع پاکوتاه ماش نسبت به انواع پابلند آن به درجه حرارت کمتری نیاز دارد. درجه حرارت لازم برای جوانه زدن آن 8 درجه سانتی گراد است و چنانچه در طول رشد دما کمتر از 12 درجه باشد بخوبی رشد نمی کند در مناطق خشک نیمه گرمسیر و گرمسیر، مانند ایران فقط تحت شرایط آبی محصول می دهد. این گیاه به خشکی مقاوم بوده و به ماندابی حساس است. ماش گیاهی است روز کوتاه اما تعداد کمی از واریته های آن به طول روز بی تفاوت هستند.
خاک: ماش را درانواع خاکها می کارند ولی دراراضی سبک و غنی از مواد آلی یا خاکهای شنی رسی عملکرد آن بیشتر است. به خاکهای بیش از حد مرطوب حساس بوده و در خاکهای گرم و خشک محصول خوبی تولید می کنند این گیاه به ازت و فسفر واکنش نشان می دهد افزایش ازت تا 20 کیلوگرم در هکتار محصول گیاه را افزایش می دهد حال آنکه افزایش فسفر از 0 تا 60 کیلوگرم درهکتار محصول دانه را افزایش داده است.
ارقام ماش
1- ماش گوهر: به رنگ سبز روشن و قلوه ای شکل، وزن 1000 دانه 25 گرم تا حدودی مقاوم به امراض، طول مدت رشد 75 روز
2- ماش پرتو: به رنگ سبز تیره و گرد، مقاوم به امراض، وزن 1000 دانه 40 گرم، طول مدت رشد 73 روز
3- ماش مهر: به رنگ سبزروشن و استوانه ای شکل، مقاوم به امراض، وزن هزار دانه 48 گرم، طول مدت رشد 80 روز
کاشت: چون ماش گیاهی، تابستانه و وجینی است لذا، باید در پائیز سال قبل برای کاشت آن زمین را به عمق 25 تا 30 سانتی متر شخم در و اگرکود دامی لازم باشد باید همراه این شخم به زمین داد. در بهار سال بعد به عمق 10 تا 20 سانتی متر شخمی متوسط زده می شود. معمولاً بذرهای آن را به روش دست پاش، کپه ای و خطی کشت می کنند. مقدار بذر لازم بسته به جنس خاک، روش کاشت و اندازه بذر متفاوت بوده و معمولاً بین 30 تا 40 کیلو گرم بذر مصرف می کنند.
داشت
مبارزه با بیماریها و آفات: (1) بیماری مرگ گیاهچه ماش: قارچ را یزودکیتنا باعث پوسیدگی بذر و مرگ گیاهچه می شود لذا بذرها را با قارچ کشهای مناسب مثل تتراکلرو تیابندازول به نسبت 2 گرم برای هر کیلوگرم بذر استفاده می کنند.
2) بیماری و ویروسی موزائیک ماش: این ویروس باعث لک و پیس شدن، پیچیدگی و بدشکلی برگها و ضعف بوته می شود. این ویروس از راه بذر منتقل شده و عامل انتشار آن شته ها هستند.
3) بیماری ویروسی موزائیک یونجه : لکه های زرد رنگی بر روی ماش بوجود می آید عامل انتقال آن از روی یونجه به ماش شته ها هستند.
مبارزه؛ علفهای هرز باید مثل تمامی حبوبات، باید در دستور کار قرار گیرد.
برداشت
درایران این گیاه پس از برداشت جو یا گندم کاشته می شود و درپائیز هنگامیکه دانه های آن سفت و غلافهای آن زرد یا سیاه شدند محصول آن را در چند نوبت برداشت می کنند. مقدار عملکرد آن از 400 تا 700 کلوگرم درهکتار بوده و تا 1500 کیلوگرم در هکتار می توان از آن محصول گرفت.
تذکر: در مناطق گرمسیری اغلب ماش را به صورت درهم با سایر غلات می کارند.
دامنه انتشار
در بعضی نقاط کشور پرورش داده می شود.
انتخاب زمین مناسب جهت کاشت
یکی از مهمترین عوامل مؤثر در انتخاب مناطق مناسب برای کشت حبوبات، توجه به عناصر اقلیمی و به خصوص نیازهای حرارتی این گیاهان میباشد. امروزه نقش اقلیم در بخش کشاورزی، از طریق توزیع جغرافیایی محصول بر اساس شرایط اقلیمی، جهت پیشگیری از آسیب های احتمالی بروز سرما و یخبندان، طوفان، خشکسالی و یا کاهش آب بر هیچ کس پوشیده نیست. خسارات ناشی از عناصر اقلیمی بر روی محصولات زراعی به دلیل عدم تناسب نوع محصول با شرایط محیطی، قابل توجه است. نمونة این گونه خسارت ها در نقاط مختلف جهان هر سال تکرار می‌شود. به طور مثال خسارت ناشی از سرمای دیررس بهاره و زودرس پاییزه در استان چهارمحال و بختیاری در بعضی از سال‌ها کل محصول باغ‌های بادام منطقه وبخش قابل توجهی از محصولات زراعی بویژه لوبیا را از بین می‌برد و میلیاردها ریال خسارت وارد می‌کند (اسدی ، 1378) . در سال 1368 در اثر سرمای اردیبهشت، بسیاری از محصولات گیاهان باغی و زراعی استان خراسان از بین رفت (کمالی،1368). بنابراین تخصیص بهینه منابع انسانی، مادی و طبیعی با شناخت شرایط جوی و اقلیمی، جهت دستیابی به توسعه همه جانبه (پایدار) بیش از پیش آشکار می گردد.
تفاوت‌های مکانی از نظر کشاورزی و تولید محصول، ضرورت انجام مطالعات اگروکلیماتولوژی (اقلیم کشاورزی) را آشکار می‌سازد. در حقیقت بدون فهم و درک اقلیم، هیچ منطقه و ناحیه کشاورزی، اقتصادی نخواهد بود. هر ناحیه دارای ویژگیهای مخصوص به خود میباشد که با مناطق پست تر یا مرتفع‌تر متفاوت است. عوامل مذکور باعث شده که، هر منطقه بر حسب ناهمگنی‌های فیزیکی (توپوگرافی، شیب، اقلیم) دارای مناطق زراعی مختلفی باشد. استان چهارمحال و بختیاری نیز به لحاظ تنوّع عوامل فیزیکی، که ناشی از صور مختلف ناهمواریها، خاک، اقلیم و … از لحاظ مناسب بودن برای کشاورزی از منطقه‌ای به منطقه دیگر، بسیار متفاوت است. در این مطالعه مناطق مستعد کشت لوبیا، ماش و سویا به عنوان سه محصول مهم غذایی از طریق نیازهای حرارتی مشخص شده و نتیجه به صورت نقشه ارایه گردیده است.
مواد و روشها
ابتدا دمای روزانه کلیه ایستگاههای هواشناسی استان شامل: حداقلها و حداکثرهای مطلق و متوسط روزانه تعیین گردید(سالنامه های هواشناسی،1375- 1354و هامون، 1365). سپس با توجه به آستانه‌های دمایی قابل تحمل گیاه برای حبوباتی از قبیل ماش، سویا و لوبیا در دورة رویش و همچنین نیازهای درجه روز انرژی حرارتی آنها برای رشد کامل مشخص شد. منحنی‌های دمای حداقلها، حداکثرها و متوسط یا استفاده از روشهای میان‌یابی بر روی نقشه رسم گردید. سپس با توجه به زمان عبور آستانه های تحملی ارقام مختلف گونه های فوق‌الذکراز دماهای مضره در هرمنطقه، محدوده هایی که توان تأمین میزان درجه روز انرژی حرارتی مورد نیاز گیاه را داشتند، مشخص گردید. درجه حرارت رشد روزانه( GDD ) شاخصی است که میتواند برای توصیف مراحل بیولوژیکی گیاه مورد استفاده قرار گیرد. برای تعیین این شاخص( GDD) از معادلة زیر استفاده شده است:
GDD= [( TMAX + TMIN)/2] - TBASE
TMAX و TMIN به ترتیب درجه حرارت حداکثر و حداقل روزانه و TBASE درجه حرارت پایه می‌باشند.
در این روش با توجه به میزانGDD مورد نیاز برای رشد هر گونه، و تعیین آستانه ها (حداقلها و حداکثر های دمایی) برای تأمین حداقل شرایط برای رشد گیاه مورد نظر ، مناطق تفکیک گردید. مناطقی که در فصل رویش توان تولید آن میزان را با توجه به آستانه ها دارا بودند، مناطق مناسب و بقیه مناطق نامناسب تشخیص داده شد. در نهایت محل های مناسب برای تولید به صورت نقشه به تفکیک گونه های مورد نظر ارایه گردید این محدوده ها بر روی نقشه استان نشان داده شد. ماش از گیاهانی است که برای جوانه زنی به حداقل 8 درجه سانتیگراد دما نیاز دارد. ارقام مختلف ماش برای اتمام طول دورة رویشی خود به 1600 تا 2400 درجه روز محتاج است(کوچکی و همکاران، 1368). ارقام زودرس به 1800-1600 درجه روز- ارقام متوسط رس به 2000-1800 درجه روز و ارقام دیررس به 2400-2300 درجه روز نیاز دارند. حداقل درجه حرارت برای رشد سویا 10 درجه سانتیگراد است. بر اساس ارقام مختلف از 2000 تا 2600 درجه روز برای اتمام دورة رویشی و زایشی خود نیاز دارد. در واقع ارقام زودرس 2000-1851، ارقام متوسط رس 2300-2098، و ارقام دیررس به 2600-2345 درجه روز حرارت نیاز دارند ( ,HPRCC2001). و لوبیا برای جوانه زنی به حداقل 10 درجه حرارت نیاز دارد. مجموعه درجه روزانه رشد این گیاه برای ارقام زودرس 1800، متوسط رس 2000 و دیر رس 2200 میباشد(,HPRCC2001).
با توجه به دمای متوسط ماهانه و همچنین مجموع درجه حرارت روزانه مورد نیاز ماش، می‌توان تاریخ کاشت آن را در اردیبهشت انتخاب نمود. ارقام زودرس در بالاتر از 2300 متری از سطح دریا نمی‌توانند به نیازهای حرارتی خود برای تأمین رشد کامل برسند. ارقام متوسط رس نیز تا حداکثر 2175 متر از سطح دریا و ارقام دیررس تا حداکثر 1900 متر از سطح دریا می‌توانند به نیازهای حرارتی خود برسند. محدودة مساحتی که از نظر نیازهای اقلیمی، مناسب برای کاشت این گونه در استان چهارمحال و بختیاری میباشد از نظر زود یا دیر رس بودن به ترتیب 416090، 339264 و 109400 هکتار است. این محدوده در نقشه‌های شماره 1 تا 3 نشان داده شده است. بررسیهای صورت گرفته بر روی نیازهای حرارتی گیاه سویا نشان می‌دهد که تا حداکثر 1800 متر از سطح دریا می‌توان اقدام به کشت گونه‌های زودرس نمود. هر چند به دلیل فقدان کشت در منطقه ضرورت دارد، قبلاً به صورت آزمایشی سازگاریهای اکولوژیکی نیز صورت گیرد. محدودة مناسب برای کاشت این گونه در نقشه شماره 4 ارایه شده است، و مساحت آن نیز 43637 هکتار است. مطمئن‌ترین سطح ارتفاع برای کاشت لوبیا 1900 متر است. کشت در بیش از این ارتفاع احتمال سرمازدگی و از بین رفتن محصول از طریق سرمای زود رس پاییزه وجود خواهد داشت. نقشه شماره 5 محدودة اقلیمی مناسب کشت این گونه را نشان می دهد. مساحتی که میتواند در این استان به کاشت این گونه اختصاص یابد 109400 هکتار است.
تغییرات زمانی خصوصیات نفوذ پذیری خاک در آبیاری نواری و ارزیابی روشهای اندازه گیری
پوشش گیاهی از عوامل مهم نفوذ آب در خاک می باشد. با گذشت زمان از کاشت گیاه، با تغییر پوشش گیاهی، میزان نفوذ آب در خاک تغییر می کند. تغییرات زمانی نفوذ آب در خاک باعث تغییر مقدار راندمان کاربرد آب طی فصل رویش می شود، بطوریکه با ثابت ماندن میزان جریان ورودی، از راندمان کاربرد آب در طول فصل آبیاری کاسته می شود. جهت بررسی تغییرات زمانی نفوذ آب در خاک، در این تحقیق نفوذ پذیری آب در خاک به روش استوانه های دوگانه و روش پیشروی آب در نوار انجام شد. روش آبیاری، نواری و نوع گیاه ماش بود. آزمایش های نفوذ پذیری به روش استوانه های دوگانه در یک قطعه آزمایشی قبل از شخم و آزمایش های نفوذ پذیری به روش پیشروی آب در نوار در آبیاری های مختلف با پوشش گیاهی صفر، 20، 40، 60، 80 و 100 درصد انجام شد. نتایج نشان می دهد که خصوصیات نفوذ آب در خاک در مراحل مختلف آبیاری تغییر می کند. آبیاری اول بیشترین مقدار نفوذ تجمعی در یک زمان مشخص را دارد و بطور کلی مقدار نفوذ از یک آبیاری به آبیاری بعدی کمتر می شود. در این تحقیق همچنین روش های اندازه گیری نفوذ پذیری استوانه های دوگانه و روش پیشروی آب در نوار با هم مقایسه شدند. نتایج نشان داد که مقدار نفوذ تجمعی در روش پیشروی آب در نوار در یک زمان مشخص بیشتر از مقدار نفوذ تجمعی از روش استوانه های دوگانه بود. ضرایب معادله نفوذ در روش استوانه های دوگانه و روش پیشروی آب در نوار با هم مقایسه گردیدند. معادله نفوذ بکار گرفته شده در این تحقیق معادله کوستیاکف – لوییس می باشد که ضرایب معادله در روش پیشروی آب در نوار از طریق معادله توازن حجمی به روش دو نقطه ای (روش الیوت و واکر) بدست می آیند.
اثر عصاره آبی تلخه(.Acroptilon repens L) بر جوانه زنی و رشد اولیه ماش(Vigna radiata L.)
**
تلخه (Acroptilon repens L)از علفهای هرزی است که در مزارع حبوبات ازجمله در مزارع ماش
(Vigna radiata L.) واردشده در رشد محصول تداخل ایجاد می‌کند . به منظور بررسی تأثیر مواد آللوپاتیک موجود در اندامهای هوایی تلخه بر جوانه‌زنی بذور ماش دو آزمایش جدا ازهم طراحی شد .در مرحله اول یک آزمایش فاکتوریل برپایه طرح کامل تصادفی با دو فاکتور طراحی شد فاکتور اول شامل دو سطح، آب مقطر وعصاره آبی استخراج شده از تلخه بود و فاکتور دوم شامل شرایط نور معمولی و فاکتور دوم تاریکی مطلق بود.آزمایش دوم بصورت طرح کامل تصادفی با چهار تکراربود که شامل شاهد و نگهداری بذور در 72،48و 24 ساعت در داخل عصاره آبی بود که جوانه‌زنی آنها مورد بررسی قرار گرفت . نتایج آزمایش اول نشان داد که عصاره آبی تلخه در مورد صفات درصد وسرعت جوانه‌زنی وطول هیپوکوتیل و ریشهچه در سطح 1% اثر معنی داری دارد وهیچ یک از فاکتورها اثر معنی داری بر روی وزن خشک گیاهچه نداشتند . نتایج آزمایش دوم نشان داد که اعمال تیمارهای فوق بر طول ریشهچه وسرعت و درصد جوانه‌زنی در سطح 1%اثرمعنی دار دارد .
کلمات کلیدی : تلخه ، ماش ، آللوپاتی ، جوانه‌زنی، رشداولیه
علفهای هرز از جمله عوامل کاهش دهندۀ تولیدات کشاورزی در کشورهای در حال توسعه می‌باشند که تلفات عملکردی را افرایش می‌دهند . تقریباً نیمی از نیروی کارگری در کشاورزی خرده‌مالکی ،صرف وجین علفهای هرز می‌شود که بیشتر توسط زنان وکودکان انجام می‌شود . ازاینرو علفهای هرز به عنوان مشکلات اقتصادی و اجتماعی مطرح هستند (2).
علفهای هرز بدلیل رقابت بر سر عناصر غذایی ،آب و نور شرایط کاهش عملکرد گیاهان زراعی را فراهم می‌آورند ، اما کاهش رشد و عملکرد مزرعه تنها به دلیل رقابت بر سر نور ، آب و مواد غذایی نمی‌باشد بلکه دراین میان عوامل آللوپاتیک نیز ممکن است که در کاهش عملکرد نقش داشته باشند و جدایی از مقوله رقابت اثرات منفی خود را اعمال نمایند ، بسیاری از موارد و مشکلات بیماری و عدم سلامت زمینهای کشاورزی مربوط به ترشحات گیاهان میباشد (8).
همواره رشد اول فصل و بالا بودن سرعت جوانه‌زنی برای پیش افتادن رشد گیاه زراعی نسبت به علفهای هرز و در نتیجه تشکیل کانوپی یکنواخت برای حصول عملکرد بالا ضروری است وهمواره بایستی مورد توجه قرار بگیرد. در این میان اهمیت حضور مواد آللوپاتیک در جوانه‌زنی بذور و اثر آن بر روی ویژگی گیاهچه موضوع مهمی میباشد .
. مطابق برخی گزارشات برگها بزرگترین منابع آللوشیمیایی در علفهای هرز هستند ، بنابراین عصاره گیری از برگها واندامهای هوایی از رایجترین روشهای استخراج مواد آللوشیمیایی از اندامهای گیاهی میباشد (6)
علف هرز تلخه با نام علمی (Acrptilon repens L.) گیاهی چند ساله از خانواده کاسنی بوده و در زبان فارسی به تلخه دانه و تلخه گیجه نیز معروف میباشد . طبق گزارشات موجود تلخه میتواند بر رشد بسیاری از گیاهان اثر سوء داشته باشد بطوریکه درمورد ذرت گزارش شده است که هنگامی که تراکم ساقه تلخه 19،32و62 عدد درمترمربع بود وزن تر گیاه ذرت به ترتیب 64 ، 73 و 88% نسبت به شاهد کاهش نشان داد (11). .طبق گزارشات رسیده تلخه در استانهای آذربایجان شرقی ، غربی ،ایلام واردبیل،درمزارع حبوبات مشکل‌ساز بوده‌است (2).تلخه حاوی چند ترکیب شیمیایی میباشد که حداقل یکی از این ترکیبات آللوپاتیک می‌توانند بر رشد گیاهان رقیب اثرمنفی داشته باشند واحتمالاًیکی از عوامل موفقیت این گیاه نیز همین میتواند باشد. آزمایشات نشان داده است که وقتی غلظت پلی استیلن‌های ناشی از این گیاه در خاک به اندازه ppm 4 باشد طول ریشه یونجه ،سوروف و ارزن تا 30% کاهش پیدا نمود (12).
ماش با نام علمی ( Vigna radiata L.) لگوم منطقه استوایی آسیا است که در سطح وسیعی از هندوستان ،چین ، ژاپن ، برزیل و قسمتهای گرمسیر و نیمه گرمسیر آفریقا کشت می‌شود . در ایران ماش را بعد از جو کشت می‌کنند وهنوز این گیاه جایگاه اصلی خود را بدست نیاورده است. این گیاه بدلیل کند بودن مراحل اولیه رشد ، درمقابل علفهای هرز ضعیف میباشد .از آنجا که یکی از موانع تولید موفق این محصول مسئله تداخل با طیف وسیعی از علفهای هرز پهن برگ و باریک برگ میباشد ، بدیهی است که انجام تحقیقی که نشان دهنده چگونگی اثر عوامل آللوپات در تلخه روی این گیاه است میتواند ما را در تولید موفق این محصول و افزایش عملکرد آن در کشور،یاری نماید
این آزمایش تابستان 1384 در آزمایشگاه بذر پردیس کشاورزی تهران انجام شد . آزمایش در دو قسمت مجزا از هم انجام پذیرفت ، آزمایش اول بصورت فاکتوریل بر پایه طرح کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد که شامل دو فاکتور ، فاکتور اول دارای دو سطح که از عصاره آبی تلخه و آب مقطر تشکیل شده بود و فاکتور دوم سطوح نوری که از دو سطح ،ساعات نوری معمولی (16 ساعت روز و 8 ساعت شب) و تاریکی مطلق تشکیل شده بود . برای انجام این آزمایش از بذور ماش رقم گوهر استفاده شد وقبل از انجام آزمایش قوه نامیه بذور تعیین شد که 84% بود و مشخص شد که 16% باقی مانده فاقد حیات می‌باشند .
جهت تهیه عصاره آبی تلخه ، اندامهای هوایی تلخه درمرحله اوایل گلدهی از مزرع تحقیقاتی دانشکده کشاورزی جمع آوری شد و از طریق آون 72 درجه سانتیگراد به مدت 48 ساعت خشک شدند وتوسط آسیاب پودر شدند ، به ازای صد گرم پودر تلخه ،هزارگرم آب مقطر اضافه شد و به مدت 48 ساعت در شیکر قرارداده شد و سپس عصاره آبی آن از طریق فیلتر کردن تهیه شد .
در هر پتری دیش 20 عددبذر ماش بر روی کاغذ صافی قرار داده شد و cc5 از عصاره آبی یا آب مقطر به آنها اضافه شد وپتری دیش‌ها در پاکت‌های پلاستیکی شفاف قرارداده و سپس جهت جوانه‌زنی به ژرمیناتور با رطوبت نسبی 75% و دمای 25 و 15 درجه سانتیگراد و ساعات روشنایی و تاریکی به ترتیب 16 و 8 ساعت قرار انتقال داده شدند و به مدت 10 روز تعداد بذور جوانه زده شمارش شدند و مقیاس جوانه زنی ظهور یک میلی متر از ریشهچه در نظر گرفته شد .
جهت جلوگیری از آلودگی قارچی از قارچ کش ویتاواکس با نسبت یک در هزار استفاده شد. جهت اجرای سطح تاریکی مطلق ،پتری دیش‌ها توسط کاغذ آللومینیومی کاملاً پوشانده شدند در ژرمیناتور فوق قرارداده شدند و شمارش بذور جوانه زده آنها نیز در شرایط تاریکی(نورخیلی کم) صورت گرفت .
در قسمت دوم ،یک آزمایش بصورت طرح کامل تصادفی با چهار تکرار و چهار تیمارطراحی شد و تیمارها شامل شاهد و نگهداری بذور به مدتهای 72،48،24 ساعت در عصاره آبی تلخه بودند و سپس آنها بصورت همزمان در پتری دیش قرار داده شده و آبیاری آنها با cc5 آب مقطرصورت گرفت و درنهایت آنها به ژرمیناتور با شرایط نوری معمولی و دمای ذکرشده انتقال داده شدند . بذور درمواقع مورد نیاز آبیاری شدند.
در پایان دوره جوانه‌زنی طول ریشهچه و طول هیپوکوتیل و سرعت و درصد جوانه‌زنی و وزن خشک گیاهچه مورد اندازه گیری قرار گرفت . برای نرمال کردن دادهای که بصورت درصد بودند از تبدیل زاویه‌ای استفاده شد. نتایج دو آزمایش بصورت جداگانه با استفاده از برنامه‌های MSTATC-Excel- تجزیه وتحلیل شد.
نتایج و بحث :
نتایج آزمایش اول نشان داد که عصاره آبی تلخه در سطح احتمال 1% بر طول‌ریشه‌چه و هیپوکوتیل و همچنین بر درصد وسرعت جوانه‌زنی اثر معنی‌دار دارد و موجب کاهش آنها شده‌است در حالی که بر وزن خشک اثرمعنی داری ندارد همچنین سطوح نوری نیز در سطح 1% بر روی طول‌ریشه‌چه و طول ساقه‌چه اثر معنی دار داشت . اثرات متقابل دوفاکتور نیز بر طول‌ریشه‌چه و درصد جوانه‌زنی در سطح 1% معنی‌دار بود (جدول 1).
مقایسه میانگین‌ها در آزمایش اول نشان داد که بین بذور رشد کرده در آب مقطر و بذور تیمارشده با عصاره تلخه ،تفاوت معنی دار وجود دارد در حالیکه بین سطوح دوفاکتور بجز در مورد طول ریشهچه تفاوت معنی‌داری وجود ندارد( جدول 2) .
نتایج تجزیه واریانس آزمایش دوم نشان داد که اثر تیمارهای نگهداری درمدت زمانهای مختلف بر سرعت ودرصد جوانه‌زنی و طول‌ریشه‌چه در سطح 1% اثر معنی‌دار دارد و موجب کاهش آنها می‌شود .شایان ذکر است که در آزمایش دوم درهیچ یک از بذوری درزمانهای مختلف درعصاره قرارگرفته بودند، هیپوکوتیل تشکیل نشده بود و به همین از تجزیه واریانس‌ها برای وزن خشک گیاهچه و هیپوکوتیل صرف نظر شد (جدول 3).
نتایج مقایسه میانگین‌ها برای آزمایش دوم نشان داد که شاهد در تمام صفات اندازه‌گیری شده با سایر تیمارها تفاوت دارد و با وجودی که با افزایش مدت‌زمان نگهداری بذور در عصاره مقدار میانگین‌ها کاهش می‌یابد ولی بین مدت زمانهای نگهداری تفاوت معنی‌داری وجود ندارد(جدول4).
جدول (1) تجزیه واریانس اثر عصاره آبی تلخه بر روی برخی صفات جوانه زنی در ماش(آزمایش اول)
میانگین مربعات
وزن خشک سرعت جوانه زنی درصد جوانه زنی طول هیپوکوتیل طول ریشه چه درجه آزادی منبع تغییرات
0/0ns **247/127 **822/0 **707/39 **291/23 1 (A)فاکتور آللوپاتی
100ns ns183/0 ns0/0 **876/0 **774/9 1 (B)فاکتور نوری
225ns ns135/0 *3/0 ns648/0 **243/6 1 (AB)اثرات متقابل
167/104 770/0 004/0 080/0 031/0 12 اشتباه آزمایشی
Ns غیر معنی‌دار، ** معنی‌دار در1% و * معنی‌داری در 5%
جدول (2) مقایسه میانگین اثر ترکیبات تیماری بر روی صفات جوانه زنی در ماش(آزمایش اول)
وزن خشک طول ریشه چه طول هیپوکوتیل درصد جوانه زنی سرعت جوانه زنی تیمار
05/52a 96/3a 943/3 a 867/0 a 750/7a نور + آب مقطر
2/40a 164/1b 072/3 a 788/0 a 352/7a تاریکی +آب مقطر
7/45a 313/0c 389/0b 421/0b 915/1b نور +عصاره تلخه
6/47a 0/0d 323/0b 327/0b 885/1b تاریکی +عصاره تلخه
جدول (3) تجزیه واریانس آزمایش دوم ماش
میانگین مربعات
سرعت‌جوانه زنی درصد‌جوانه زنی طول‌ریشه چه درجه آزادی منبع تغییرات
684/18** 24/0** 556/3** 3 تیمار
081/0 004/0 016/0 12 اشتباه آزمایشی
جدول (4) مقایسه میانگین‌های آزمایش دوم
تیمار سرعت جوانه‌زنی طول ریشهچه درصدجوانه‌زنی
شاهد 338/7a 753/0a 11/2a
24ساعت 240/3b 334/0b 24/0b
48ساعت 003/3b 273/b 23/0b
72ساعت 840/2b 214/0b 21/0b
طبق گزارشات ، اندامهای هوایی تلخه حاوی سه نوع سسکویی‌ترپن‌لاکتون ،شامل رپین ، اکروپتیلین و هیرکانین است که از بذرها و گلهای تلخه استخراج شده‌است (11). واتسون (1980)نیز اظهار کرده‌است که این ترکیبات ممکن است مسئول آللوپاتی این گونه باشد .مشخص شده‌است که اغلب مواد اللوپاتیکی اثری روی تغییرات اسیدیته وفشار اسمزی ندارند بلکه از طریق ممانعت از رشد ،اثرات منفی خود را اعمال می‌نمایند (5). احتمالاًمواد آللوپاتیک در بیان ژنهای لازم در اوایل رشد که مسئول کنترل سیکل‌های تقسیم سلولی هستند اثر می‌گذارند و موجب ایست چرخه‌های سلولی و یا کند شدن آنها و مماتعت از تشکیل کمپلکس‌ها ،می‌شوند(7) یا اینکه موجب بروز ناهنجاریهای کروموزمی در بذور در حال جوانه زنی می‌شوند که برای شناسایی مکانیزم اثر این مواد برروی رشد اولیه ،نیاز به انجام آزمایشهای سیتوژنتیکی در سطح سلول میباشد .درپایان بایستی اشاره نمود که یکی از مشکلات اصلی در آزمایشات آللوپاتی عدم تطابق میزان فعالیت مواد آللوپاتیک در شرایط آزمایشگاه با شرایط محیطی است (6). از طرفی مطالعه آللوپاتی در مزرعه کار دشواری است ، چون تفکیک آثار آللوپاتی و رقابت بسیار دشوار میباشد و عملکرد در رشد گیاه تحت تأثیر هر دو این موارد میباشد(8).
ولی بهر حال به نظر می‌رسد که تلخه میتواند اثرات نامطلوبی برجوانه‌زنی و رشد اولیه ماش داشته باشد . لذا مبارزه و مدیریت این علف هرز در مزارع ماش امری ضروری و امکان ناپذیر میباشد و لازم است مطالعات بیشتری و دقیقتری دراین باره صورت پذیرد
بررسی اثر آرایش‌های مختلف کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد دانه ماش رقم گوهر
به منظور بررسی اثر آرایش‌های مختلف کاشت بر عملکرد و اجزاء عملکرد دانه ماش رقم گوهر این تحقیق در سال زراعی 83-1382 در مرکز تحقیقات کشاورزی ایلام به مرحله اجرا در آمد. آزمایش به صورت کرت های یکبار خرد شده و در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام گرفت. سه تیمار فاصله بین ردیفهای کاشت (50، 65 و 80 سانتیمتر ) به عنوان کرتهای اصلی و سه تیمار فاصله بوته روی ردیف( پنج، 5/7 و 10 سانتیمتر ) به عنوان فاکتورهای فرعی در نظر گرفته شدند. نتایج نشان داد بیشترین و کمترین عملکرد دانه در واحد سطح به ترتیب به تیمارهای فاصله بین ردیف 50 و 80 سانتیمتر (به ترتیب 120 و 6/94 گرم در متر مربع) اختصاص داشت. افزایش عملکرد دانه در واحد سطح، با کاهش فاصله بین ردیفها، به دلیل افزایش تعداد دانه در غلاف (7/8)، وزن خشک غلاف (2/73 گرم در متر مربع) و عملکرد بیولوژیکی (4/315 گرم در متر مربع) بود. تیمار فاصله بوته روی ردیف تاثیر معنی‌داری بر عملکرد دانه و اجزاء آن به استثناء وزن هزار دانه و شاخص برداشت نداشت. بیشترین عملکرد در متر مربع در آرایش کاشت (5*55 سانتیمتر) مشاهده شد. نتایج همچنین نشان داد که با کاهش فواصل بوته بین و روی ردیفهای کاشت، عملکرد دانه در واحد سطح افزایش و در واحد تک بوته کاهش یافت. کاهش عملکرد دانه با کاهش فاصله بوته‌ها معنی‌دار نبود. بطور کل به نظر می‌رسد، هرچند کاهش فاصله بوته‌ها و در نتیجه افزایش بوته در واحد سطح باعث کاهش عملکرد در واحد تک بوته شد، اما افزایش تعداد بوته در واحد سطح، کاهش عملکرد تک بوته را جبران نموده و افزایش عملکرد دانه در واحد سطح را به همراه داشت.
افزایش عملکرد ماش مستلزم بکارگیری مدیریت صحیح به زراعی در هر منطقه و آگاهی از روابط فیزیولوژیک گیاه با سیستم‌های زراعی است
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 46 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله گیاه ماش سبز
