دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
مقدمه
تازه واردی کهج قدم به فلات ایران ، به مراکش و یاواحه های صحرا(شمال آفریقا) می گذارد با ردیفی از دهانه ها مواجه می شود که مناطق خشک کوهپایه ها را طی می کنند تا به نقطه ای سبز و خرم که همیشه یک روستا و گاه یک شهر است برسند. اگر کنجکاوی به خرج دهد و به بررسی ادامه دهد درخواهد یافت که این سوراخها ، دهانه چاههایی است که سطح زمین را به دهلیزهای زیرزمینی که آب را به روستا می برد و در سطح زمین جاری می سازد ، متصل می کند.
تعریف قنات
مجموعه ای از چند میله و یک کوره (یا کوره های) زیر زمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لا یه های) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانه ها یا مردابها و برکه ها رابه کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری میکند و به نقاط پست تر می رساند.به عبارت دیگر ،قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد.چاههای نیمه عمیق با کوره های شعاعی (کوره های شعاعی در چاهای نیمه عمیق معادل دستکها در قنوات است)،حالت خاصی از یک قنات بدون خشکه کار است،زیرا موتور پمپ کار خشکه کار را انجام می دهد.
تاریخچه
طبق نظر هانری گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربی ایران در مرکز ترکیه فعلی توسط معدنچیان برای استخراج آب معادن حفر گردید . این تکنیک کم کم مورد استفاده کشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ایران گسترش یافت.در حدود 525 ق.م توسط ایرانیان به عمان و مسقط و شبه جزیره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشکرکشیهای ایرانیان این فن در مصر رواج یافت . با گسترش اسلام ، شمال آفریقا با قنات آشنا شد و قنات یافوگا در حدود 750 میلادی توسط مسلمین در شهر مادرید پایتخت اسپانیا دایر گردید. در سال 1520 اسپانیاییها حفر قنات را در مکزیک آغاز کردند و از آنجا این تکنیک به لس آنجلس برده شد. در سال 1540 شهر پیکا در شیلی صاحب قنات گردید. گسترش قنات در شرق نیز قدمت طولانی دارد.
در بعضی از منابع اشکال متنوعی از قنات ترسیم شده است،گرچه نویسندگان این منابع در اصول و در به تصویر کشیدن مکانیسم قنات با هم توافق دارند،ولی در نام گذاری و تشریح اجزای آن سلیقه های گوناگونی را عرضه کرده اند.برش طولی یک قنات را در شکل زیر مشاهده می کنیم.این تصویر با استفاده از اشکال منابع فوق الذکر و تلفیق آنها با همدیگر به وجود آمده است.
قنات در گستره تاریخ
پژوهشگران بهاتفاق معتقدند که بهرهبرداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دورهی هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمیترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولی چهلهزار قنات فعال موجود در ایران چند برابر بیشتر از مجموع قناتها در سایر کشورهای جهان است. مهمترین قناتهای ایران در استانهای کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
قنات یا کاریز یکی از شگفتانگیزترین کارهای دستهجمعی تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آبرسانی به مناطق کم آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی و مدیریت و برنامهریزی به وجود آمده است. این پدیدهی شگفتانگیز آبرسانی از دیرباز و از عصر آهن بهعنوان یکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایران روبهرو بودهاند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته و موجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی و ایجاد کار و فعالیتهای متعدد شهری و روستایی و باعث آرامش مردم بوده است. به گواه تاریخ، و کشفیات باستانشناسی این فنآوری مهم از ابتکارات ویژهی ایرانیان بوده و به تدریج، به سایر مناطق جهان، از جمله منطقهی اروپای غربی، شمال آفریقا، چین و حتی به بخشهایی از آمریکای جنوبی چون شیلی راه یافته است.
تاریخ قنات در ایران بهطور مشخص، به دورهی ایران باستان و ماقبل کتابت و به عصر آهن بر میگردد. تمدن پنجهزار سالهی شهر سوخته و تمدن هکمتانه و وجود قنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دورهی ماقبل هخامنشی است. یکی از قدیمیترین اسناد مکتوب شناخته شده که در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم، (پادشاه آشور است که در سده هشتم قبل از میلاد میزیسته) علیه امپراطوری اوراتور در سال ٧١٤ قبل از میلاد مسیح است (محقق فرانسوی گوبلو به کمک یک لوح بزرگ مسی که با خط میخی و به زبان آکادی نوشته شده، از آن مطلع شده است. این لوح، اکنون در موزهی لوور پاریس موجود میباشد). سارگون از کوههای زاگرس میگذرد و به ناحیهای واقع در اطراف شهر اوهلو (مرند کنونی) در حدود ٦٠ کیلومتری شمال غرب تبریز در شمال دریاچهی ارومیه میرسد. او متوجه میشود که در این ناحیه رود وجود ندارد. معهذا ناحیهای است که با آبیاری سبز و خرم شده، اما او از این امر تعجب نمیکند برای این که او در دشتهایی فرمانروایی کرده که چنین تکنیکها یا سیستمهایی از حداقل دو هزار سال پیش در آنها معمول بوده است اما آنچه که او را شگفتزده میکند، بیاطلاعی از منشاء این آبها بوده است. به طور قطع، سارگون موفق شد که قنات را ببیند. اما این قناتها را چه کسانی ساختهاند؟ و چه کسی این تکنیک را به منطقه آورده است؟
به استناد کتیبهی سارگون، اورسای اول پادشاه همعصر او بوده که اولین قنات را احداث کرده است. بنابراین فرمانروای آشور، رواج این تکنیک را که به گفتهی او پدیدهای تازه بوده است، به اهالی اوراتور نسبت میدهد. از طرف دیگر در ناحیهی دریاچه وان (که در آن زمان جزء خاک ایران بوده) ناظری در آغاز قرن هشتم قبل از میلاد، به وجود ٢١ رشته قنات اشاره کرده است. در کتابی تحت عنوان «ارمنستان در گذشته و حال» نوشتهی لهمان ـ مورخ ١٩٢٥، آمده است که ابداع قنات به اوراتورها تعلق دارد و میدانیم که اهالی اوراتور، اعقاب بلافصل ارمنیها هستند.
برابر مطالب اوستایی و مطابق شاهنامهی فردوسی هوشنگ مخترع قنات بوده است و جم یا جمشید مخترع لباس، تبر، شمشیر، بیل و ادوات کشاورزی است میدانیم که شاهان پیشدادی بر اساس داستانهای شفاهی تا دورهی زرتشت ادامه داشتند واین روایت ها تا زمان فردوسی در میان مردم نیز نقل میشدند این داستانهای شفاهی ریشهی هفت تا ده هزار ساله دارند.
اشغال فلات ایران از سوی مادها و پارسها با ایجاد شهرهای بزرگ و باشکوه همراه است مانند شهرهای اکباتان (همدان) و پاسارگاد پایتخت قدیمی امپراطور ماد که از سوی کوروش دوم بنیان گذاشته شد. همچنین تختجمشید که داریوش اول آن را در نزدیکی پاسارگاد به وجود آورد و به صورت پایتخت هخامنشیان درآمد. شهر راگس یا راجس (ری) در چند کیلومتری شهر ری کنونی یکی از پرجمعیتترین شهرها بود. تمامی این شهرها با استفاده از سیستم قنات توانستد آب خود را تامین کنند و به حیات خود ادامه دهند زیرا در آن زمان رودها و یا چشمههایی بیش از امروز وجود نداشته است. اما به هر حال قدیمیترین قنات ثبتشده در تاریخ به سههزار سال پیش (٣٠ قرن قبل)، برمیگردد که در آذربایجان و ارمنستان حفر گردیده است. در پی آن، در دورهی داریوش کبیر (٤٨٦-٥٢١ ق. م) که اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار میرود. قناتهای متعددی در قلمرو فلات ایران و در عمان و مصر حفر شده است. بر اساس کاوشهای باستانشناسی این باور وجود دارد که کاریزهای ایجاد شده در نواحی جنوبی خلیجفارس، خراسان، یزد و کرمان در دورهی هخامنشیان ساخته شده و قنوات قدیمی قم و بسیاری دیگر از مناطق ایران در عصر ساسانیان و قنوات تهران در دورهی صفویه و قاجاریه حفر شده است.
از مطالعهی کتب قدیم و آثار باستانی ایران پیمیبریم که کندن کاریز و تعمیر آن و آبیاری و زراعت کاری مقدس محسوب میشده است. در وندیداد که زرتشتیان آن را کتاب الهی میدانند و بعضی نیز آن را دایرةالمعارف فرهنگ باستان محسوب میکنند چنین جملاتی وجود دارد:
سوگند یاد میکنم به جاری کردن آب خنک در خاک خشک (کاریز) و عمارت راه و سوگند یاد میکنم به زراعت و کاشتن درخت میوه.
آقای گوبلو، دانشمند فرانسوی که حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و در زمینهی آب در ایران کار کرده است، این سیستم باستانی دستیابی به آب زیرزمینی را قابل مطالعه مییابد و بر این اساس وقتی به وطن خود (فرانسه) برمیگردد موضوع دکترای خود را قنات انتخاب میکند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ٥٣٤ منبع علمی، تحقیقی، کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان «قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران» مینویسد او در این نوشتهی خود ثابت میکند که قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد در حالی که چینیها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموختهاند، گوبلو در کتاب خود که در سال ١٩٧٩ انتشار یافته مینویسد:
همه چیز دال بر آن است که نخستین قناتها در محدودهی فرهنگی ایران ظاهر شدهاند و انگیزهی اصلی از حفر قنات، باور و فرهنگ یکجانشینی و توسعهی کشاورزی و آبادی بوده است به طوری که این صنعت در میان ترکهای شرقی و اعراب که فرهنگ کوچنشینی داشتهاند رونق نیافته است.
گوبلو دهها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدن فن قنات از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب و غیره اختصاص داده است اما برای جلوگیری از طولانیشدن مقاله فقط به ذکر نکات زیر که در واقع نتیجهگیری کوچکی از نوشتههای مهم این دانشمند فرانسوی است اکتفا میشود: این دانشمند در نتیجهی سالها تحقیق و نیز سفر به کشورهای مختلف و همچنین استفاده از صدها منبع، معتقد است که خاستگاه اصلی قنات ناحیهی آذربایجان غربی ایران و ارمنستان فعلی در منطقهی معادن سرب این نواحی میباشد و این فن دستیابی به آب زیرزمینی، در محیط فرهنگی ایران در اوائل هزارهی اول قبل از میلاد مسیح، اختراح شد و سپس به سرعت در دیگر نقاط کشور و در خارج از آن رواج یافت این فن دستیابی به آب زیرزمینی در سالهای ٨٠٠ قبل از میلاد به وسیلهی کشاورزان در داخل فلات ایران رواج پیدا کرد و از آنجا به سایر نقاط جهان گسترش یافت. به عنوان مثال حدود ٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان، آموزش فن حفر قنات را به مصر و حدود ٧٥٠ میلادی مسلمانان بنیامیه این فن را از آنجا به اسپانیا منتقل کردند و سپس از آنجا به مراکش منتقل شد و حدود سال ١٥٢٠ میلادی به آمریکا به ویژه منطقهی لسآنجلس فعلی، انتقال یافت (به موجب بررسیها، آب لسآنجلس آمریکا ابتدا به وسیلهی قنات تأمین میشده است) و در سال ١٥٤٠ میلادی به ناحیهی پیکارد شیلی منتقل شده است. بررسیهای گوبلو ثابت میکند که سیستم قنات تازه در سال ١٧٨٠ یعنی در حدود ٢٢٥ سال قبل به چین شرقی (ناحیه تورفان) رسیده است.
تعریفی فنی از واژهی قنات
مجموعهای از چند میله و یک کوره (یا کورههای) زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایههای) آبدار مناطق مرتفع زمین یا رودخانهها یا مردابها و برکهها را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمعآوری میکند و به نقاط پست تر میرساند. به عبارت دیگر، قنات را میتوان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمعآوریشده توسط این زهکش به سطح زمین آورده میشود و به مصرف آبیاری یا شرب میرسد.
چند نمونه از قناتهای ایران
در حال حاضر عمیقترین قنات ایران، قنات قصبهی گناباد است با حدود ٣٤٠ متر عمق مادر چاه آن، و طولانیترین قنات در منطقهی یزد قرار دارد با طول ١٠٠ کیلومتر. قنات قصبهی گناباد پیشینهی تاریخی ٢٥٠٠ ساله دارد و بیش از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزان این شهرستان را به صورت سنتی آبیاری میکند. در قنات قصبه با ٣٣١٣٣مترطول، ٣٤٠ مترعمق و ٤٧٠ حلقه چاه که در دوران هخامنشیان و یا قبل از آن حفر شده است با یک محاسبهی سرانگشتی میتوان گفت ٥٦ هزار تن خاک و سنگ برای حفر مادر چاه و چاههای عمودی اتصالی و کانال افقی سراسری توسط کارگران و مقنیان جابهجا شده است و جابهجایی این حجم خاک بدون تردید کمتر از عظمت اهرام مصر نیست. قنات قصبه به عنوان عمیقترین قنات دنیا، میراث فرهنگی و تمدنی عظیمی است و بدون شک یکی از عجایب تمدن بشری به شمار میرود. قنات قصبه از نظر طولی (٦٠ کیلومتر) دومین قنات ایران بعد از قنات زارچ یزد محسوب میشود و پرآب ترین قنات منطقهی کویری است.
پرآبترین قنات ایران، قنات اکبرآباد فسا است و قدیمیترین قنات ایران، قنات ابراهیمآباد اراک میباشد و عجیبترین قنات ایران، قنات دوطبقهی مون اردستان است که حدود ٨٠٠ سال پیش احداث شده است. این قنات چاههای مشترک ولی مادر چاهها و مظهر متفاوت دارد. قناتهای تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری میکردند تا ٣٠ سال قبل جزء پرآبترین قناتهای دنیا بودند ولی در ٢٠ سال گذشته به دلیل تخریب مادر چاهها و عدم لایروبی از رونق افتادهاند. تاریخ حفر این قناتها به دورهی صفوی و قاجاریه برمیگردد. در تهران حدود ٣٠٠ قنات وجود دارد که بعضی از آنها یکدیگر را به صورت ضربدری قطع میکنند قناتهای تهران در منطقهی محمود آباد به دلیل خاکبرداریهای زیاد کورهپزخانهها و به دلیل عمق کم، به صورت روباز مسیر خود را تا ورامین ادامه میدهند. یکی دیگر از قناتهای جالب و قدیمی ایران قنات کیش میباشد که در سال ١٣٧١ کشف شد. قنات دو هزار ساله کیش با شهر زیرزمینی ساخته شده در آن از مکانهای دیدنی کیش است. در مسیر این قنات، چاههایی به چشم میخورد که در گذشته برای لایروبی قنات حفر شده بود. تاکنون ٢٠٠ حلقه از این چاهها در مسیر قنات شناسایی شده است که فاصلهی هر کدام از یکدیگر به ١٤ تا ١٦ متر میرسد. سقف قنات را لایههای مرجانی به ضخامت ٢ تا ١٥ متر و لایههای زیرین قنات را خاک نفوذناپذیر مارنی تشکیل میدهد که این خاصیت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لایههای مرجانی در عمق نفوذناپذیر زمین تشکیل سفرههای آب زیرزمینی را بدهد. چهار کیلومتر از مسیر این قنات تاکنون حفاری و لایروبی شده است و هم اکنون در عمق ١٥ متری این قنات شهری زیرزمینی با کاربری سیاحتی و تجاری در حال ساخت و تکمیل است.
در حال حاضر در ایران حدود ٤٠٠٠٠ قنات به طول ٢٧٢٠٠٠ کیلومتر وجود دارد که فقط در استان خراسان ٧٢٣٠ رشته قنات با آبدهی ١٨٥٠٠٠٠٠٠٠ سانتی متر مکعب در ثانیه وجود دارد یعنی ٩ برابر ذخیرهی سد کرج و ١٤٠ برابر ذخیرهی سد طرق. در تهران، دست کم ٣٠٠ رشته قنات شناخته شده، خفتهاند که طول بعضی از آنها به ١٨٠٠٠ متر میرسد.
ساختمان های مرتبط با قنات
یکی از راههای استفاده از آب قنات هدایت بخشی از آن به داخل آب انبارها بوده است . احتمالاً آب انبارها از قرن نهم به بعد دریافت شهرها و روستاها گسترش یافته ، آب انبارها با توجه به کاربرد آنها در شهرها و روستاها ، صحراها و مزارع و در میان راهها به اشکال مختلف استقرار یافته اند . آب آب انبارهای میان راهی بیشتر از آب باران تامین می شده است در این حالت بامها و حیاط کاروانسرا طوری ساخته می شدند که با شیبی مناسب آب به آب انبار هدایت شود .
پایاب
پایاب سازه ای است برای دسترسی آسان انسان به گذرگاه زیر زمینی آب قنات و عبارتست از کوره ای به صورت مورب که از سطح زمین به قنات گشوده شده و با پله هایی به کوره وصل می شود در اردستان بعضی از قناتها در طول مجرای زیر زمینی خود چندین پایاب دارند که تعدادی خانوادگی و تعدادی برای استفاده همگان است .تامین آب آشامیدنی ،تجدید وضو ، شستشوی لیاس ، آرام بخشی و تامین آسایش … از جنبه های کاربرد پایاب می باشد . محیط پایاب به علت ویژگی ساختمان زیر زمینی و مجاورت با آب کاریز در تمامی فصول سال تقریبا دمای ثابتی حدود 28و29 درجه می باشد . پایاب واژه ای است فارسی و حداقل تاریخی هزار ساله دارد .
در مکانهایی که عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمین را نمی داده مجبور به ساخت پایاب شده اند . باید توجه داشت که پایاب علاوه بر دسترسی به آب قنات محیطی بسیار خشک بوده است . ساختار پایاب افزون بر مشکلات خاص خود همچون حفر سیر پلکان طولانی آن در دل زمین و اتاق و یا فضای خاص آن نیاز به خاکبرداری زیاد بخصوص در فضای یاد شده داشته همچنین مستلزم حفر کانالهای جدید از قنات به پایاب بوده است .
پایابها به لحاظ عملکرد خود برای دسترسی به آب قنات معماری پیچیده ای ندارد فضای اصلی پایاب دارای یک اتاق با پلان به شکلهای چهارگوش و هشت گوش ساخته می شده است . در کف پایاب یک حوض است این حوض مدور یا چند وجهی دارای حفره هایی است که آب نهر قنات را از یک طرف به داخل آن می آورد و از طرف دیگر خارج می کند این حوض معمولاً گودتر از سطح کف است در بدنه عمودی پایاب انواع سکوجهت نشستن تعبیه شده است. در پایابهای خانه ها طاقچه هایی جهت قراردادن مواد خوراکی یا اشیاء دیگر در نظر گرفته شده است . همچنین با آویزان کردن زنجیری از سقف بر بالای حوض آب سبدی به آن وصل می شده و موادی چون گوشت را نگهداری می کردند .
پوشش پایابها از طاقهای مقاوم است . پایابها یکانهای زیادی دارند معمولاً در میان مسیر پاگردهایی با اتاقکی کوچک برای استراحت در نظر گرفته شده است مسیر پلکان مستقیم و یا L شکل است .
یک معمار و هنرمند یزدی مدت‌ها در هوای گرم و سرد، در زیر زمین،در آن دالان‌ها، تیشه‌ها بر زمین می‌کوبد و عنصر حیات و کیمیای هستی را که در اعماق 50 تا 100 متری زمین آرام گرفته به سطح کویر خشک و بی آب و علف رهنمون می سازد، تا مردمان کویر بار دیگر به شکرانه نعمت خداوندی، سر تعظیم به آستان حضرت دوست فرود آورند.
شاید کمتر اتفاق افتاده، گردشگرانی که به یزد سفر میکنند، در کنار دیدن آثار تاریخی و فرهنگی، همچون میدان امیر چخماق، باغ دولت آباد، آتشکده همیشه روشن زرتشتیان، مسجد جامع، خانه لاری‌ها، زندان اسکندر، زیارتگاه و بعقه دوازده امام، برج و باروی خشتی یزد و خانه کلاهدوزها، از قناتهای این استان دیدن کنند و با نوشیدن یک جرعه آب خنک و معدنی که از فرسنگ‌ها راه و از زیر خروارها خاک کویر، به این مکان رهنمون ساخته، همت گمارند.
یزد، دارای قناتهای زیادی است که در دید و نگرش گردشگران این قناتها نماد صبوری و بردباری انسان‌هایی است که با دستان پینه بسته خود، این آثار ارزشمند تاریخی را به جا گذاشته اند.
قنات فیروزآباد میبد، که زمانی، آب را از دل زمین به مردم کویر نشین ساسانی می‌رسانده است، لقب پیرترین رشته حیاتی استان را در بین سه هزار و 141 قنات دیگر دارد.
این قنات، 120 لیتر در ثانیه به مردم روستا آب می دهد و 7 هزار نفر از مردم این منطقه، از آب خنک این قنات استفاده میکنند.
قنات دهنو یزد با سرزیر کردن 350 لیتر آب به چهار آبادی مهریز، دهنو، حسن آباد و مریم آباد، لقب پر آب ترین قنات استان را از آن خود کرده است.
قنات احمد آباد شهرستان تفت، نیز از لحاظ آبدهی در اولویت دوم قرار دارد و 300 لیتر در ثانیه آب دارد.
این قنات از سه رشته قنات احمد آباد، کلانتری و نوابی تشکیل شده و حدود 50 هکتار از باغات را آبیاری میکند.
یزدی ها شیوه‌ای خاص در حفر قنات دارند به طوری که از لحاظ فرهنگی و تاریخی این روش اهمیتی خاص یافته است.
شاید برای مردمان ساحل نشین خزر ویا لنج نشینان خلیج همیشه فارس، قنات مظهر سخت کوشی باشد، ولی برای کویرنشینان خداترس، قنات، جزئی از اعتقادات فرهنگی و اجتماعی به حساب می‌آید و به همین علت نگارندگان سفرنامه‌ها و کتاب‌های تاریخ ایران و جهان، به این رگ‌های حیاتی کویر و دریاچه‌های پنهان، توجه خاص نشان داده‌اند و وصف‌ها در ستایش نبوغ مردمان آفتاب خورده کویر نوشته‌اند.
قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین کنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. قنات کانالی است که از دیر باز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و احیاناً هزارها متر به طول می‌انجامد که سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین میرساند ودر جای معینی به روی زمین می‌آید.
قنات یا قنوات
جمع «قنات» را « قنوات » گویند.طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن میرسد. قنات یا کاریز «کهریز» به راهی که در زیر زمین میکنند تا آب از آن جریان یابد می‌گویند. قنات کانالی است که از دیر باز برای مدیریت آب در زمین می‌ساخته‌اند. رشته چاهی است که از «چاه مادر» سرچشمه می‌گیرد و احیاناً هزارها متر به طول می‌انجامد که سرانجام آب این قناتها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین میرساند ودر جای معینی به روی زمین می‌آید. ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل دست به این ابتکار جدید زده و آن را قنات یا کهریز نام نهادند. با این اختراع که در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است، میتوان مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند، که همانند چشمه‌های طبیعی ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد. قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری لازم قناتهای ایران ، از پنج یا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود این که چندبن هزار سال از اختراع آن میگذرد، مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل میدهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده ، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته‌است. طولانی ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه در شهرستان گناباد قرار دارد که تاریخ کندن آن به دوره هخامنشی و یا قبل از آن میرسد. گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمعآوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده‌است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «رویِ» موجود در کوههای زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهرهبرداری شده‌است.
مشخصات قنات
قنات ، تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد. چاهها که به آنها در موقع حفر ، میله هم گفته میشود، علاوه بر مجاری انتقال مواد حفاری شده به خارج ، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام میدهد و راه ارتباطی برای لایروبی ، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار میرود.
آغاز قنات
آغاز قنات همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده میشود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر میشود و می‌تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات ، پیشکار قنات نامیده میشود که در آخرین قسمت آن ، مادر چاه قنات قرار گرفته‌است. قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت «آبده قنات» نامیده میشود.
حفر قنات
حفر قنات معمولاً از مظهر ان که همان سطح زمین است و خشک میباشد، شروع و به مناطق آبده مادر چاه ، ختم میشود. بنابراین ، اول دهانه قنات یا هرنج که خشک است و بعد اولین چاهها یا میله‌ها که اینها هم خشک است و آب ندارد و به اصطلاح قسمت خشک کار قنات نامیده میشود، حفر میشود. بعد کار به طرف قسمت بالا دست که همان قسمت‌های آبده و بیشتر آبده زمین باشد، ادامه پیدا میکند.
طول و عمق قنات
طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است، نسبت به شرایط طبیعی میزان متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین وعمیق ما در چاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایینتر باشد، عمق مادر چاه بیشتر میشود. طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده ، در حوالی گناباد از توابع خراسان است که ۷۰ کیلومتر طول آن است و عمیقترین مادر چاه قناتهای ایران به روایتی ۴۰۰ متر و به روایت دیگر ۳۵۰ متر عمق دارد و آن مربوط به قنات «قصبه» گناباد است. مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص میکند، شیب زمین میباشد. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.
ویژگیهای قنات
سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج میگردد. با توجه به چاهها و قناتهای موجود ، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج میشود، ارزانتر تمام میشود. آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب ، قطع نمی‌شود. منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام میشود و استفاده طولانی دارد، هر چند بطور دائم چه مصرف شود و چه شود، خارج میگردد. قنات دارای مزایای بسیاری زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدود از آنها اشاره شد.
معایب قنات
در زمینهای هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمینهای خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات ، بطور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست. روی این اصل ، مدام باعث تخلیه آب زیرزمینی میشود. در فصولی که به آب احتیاج نیست و یا احتیاج به آن خیلی کم است، امکان جلوگیری از جریان و یا کنترل آن وجود ندارد.
قنات به خاطر این که در سفرههای آب زیرزمینی کم عمق استفاده میشود و این منابع هم غنی نیست و دارای نوسان زیاد است، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد. در فصول گرم که گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول و سالهای خشک ، آب قنات کم میشود. قنات نسبت به چاه در مقابل سیل و زلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قناتها بعضی مواقع طوری است که احیا مجدد آنها یا ممکن نمی‌باشد و یا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
خشکی و کم آبی از یک طرف و وضع کوهستانی، به خصوص شیب مناسب اغلب اراضی فلات ایران از طرف دیگر، موجب گردید که حفر قنوات و استفاده از آبهای زیر زمینی از قدیمترین ایام تاریخی مورد توجه خاص ایرانیان قرار گیرد. اگر چه وسایل حفر قنات از هزاران سال پیش تا کنون تغییری نکرده است، مع ذالک ایرانیان با تحمل رنج فراوان موفق شده اند از ده قرن قبل از میلاد مسیح مساحت زیادی از بیابانهای بی آب و علف کشور را به مزارع و باغات سرسبز و خرم مبدل سازند و در روزگاری که هنوز تلمبه اختراع نشده بود، جمعیت زیادی از طریق حفر قنوات به کشاورزی مشغول شوند.
شاهان هخامنشی برای تشویق مردم به کشاورزی و آباد کردن اراضی بایر و لم یزرع، مقرر داشته بودند که: هر کس زمینهای بی حاصل را آبیاری و آماده کند، تا پنج پشت از پرداخت مالیات و عوارض مقرر معاف خواهد بود. در عهد هخامنشیان ایرانیان فن فنایی را در کشورهای مفتوحه معمول می ساختند. چنانکه شبه جزیره عمان را به این وسیله آباد کردند؛ و در بیابانهای سوریه و شمال آسیای مرکزی به حفر قنوات پرداختند. فن قنایی به جهت عظمت و اهمیتش از حدود مرزی ایران خارج شد و در کشورهای دور دست تا دامنه کوههای اطلس در آفریقای شمالی نیز گسترش پیدا کرد.
در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز که به امور کشاورزی توجه خاصی مبذول می شد، احداث سد و نهر و حفر قنوات در درجه اول اهمیت قرار داشت. ولی در زمان تسلط خلفای عرب در ایران متدرجاً تأسیسات آبیاری و آبادیها تعمداً و یا بر اثر عدم توجه رو به ویرانی گذاشت.
از سلسله های معروف ایران بعد از اسلام که در قسمت آبیاری و حفر قنوات ابراز علاقه و فعالیت کرده اند، سلسله دیلمیان بوده اند، که به عنوان نمونه قنات رکن آباد در شیراز و بندامیر در مرودشت فارس است. اولی به فرمان رکن الدوله دیلمی حفر و به نام او تسمیه گردید و دومی را به دستور عضدالدوله بر روی رودخانه کر بستند. حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه قاجار هم تا آن اندازه به امور کشاورزی و حفر قنوات علاقه داشت که انتصاب حکام ایالات و ولایات را موکول و معلق به این شرط کرده بود که در منطقه تحت الحکومه چند رشته قنات حفر نمایند. حاج میرزا آقاسی شخصاً نیز چند رشته قنات احداث کرد؛ و مساحت زیادی از حومه و اطراف شهر تهران را آباد ساخت. باید دانست آبادیهای که در اطراف و حتی داخل شهر تهران کنونی به نام عباس آباد هنوز باقی است از مستحدثات همین میرزا عباس ایروانی، معروف به حاج میرزا آقاسی است که به نام خودش تسمیه و نامگذاری شده است.
به طور کلی حفر قنوات و تونلهای تحت الارضی به قدری اهمیت داشته و دارد که در عصر حاضر با وجود این همه امکانات و وسایل موجود، آن را از عجایب اختراعات بشمار آورده اند. زمین شناس آمریکایی به نام "تولمان" در کتابی که راجع به آبهای زیر زمینی نوشته، قنات را بزرگترین اقدام مربوط به تهیه آب در روزگار باستان دانسته است. هرگاه سطح آب به زمین نزدیک بوده، شیب آن هم کافی باشد، طول قنات از چند کیلومتر تجاوز نمی کند؛ ولی مسطح بودن زمین و شیب ملایم گاهی طول قنات را تا یک صد و بیست کیلومتر هم می رساند. مانند قنوات یزد که از مسافات بعیده با تحمل مخارج گزاف به دست می آید. در بعضی از نقاط که سطح آب در عمق زیادی قرار دارد، چاهها مخصوصاً مادر چاه تا سیصد متر عمق دارند، مانند قنات گناباد. با این توصیف و با توجه به عمق چاهها و طول قنوات می توان به مهارت و استادی ایرانیان چیره دست پی برد که چگونه از قرنها پیش قادر بودند به با وسایل خیل ساده و ابتدایی شیب آب زیر زمینی و طراز زمین را در عمق چند صد متری از زیر زمین طوری حساب کنند که آب پس از طی کیلومترها در نقطه محاسبه شده به سطح زمین برسد و به قول مقنی ها « آفتابی » شود. یعنی از تاریکی خارج و در معرض آفتاب و روشنایی قرار گیرد.
برای آنکه عظمت کار ایرانیان قدیم در امر آبیاری و حفر قنوات معلوم گردد، همین قدر کافی است دانسته شود که انتشار کتاب "استخراج آبهای پنهانی" تألیف کرجی که برای یکی از بزرگان گرگان و طبرستان به زبان عربی نوشته و خوشبختانه به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ آنچنان در میان دانشمندان اروپا و آمریکا انعکاس وسیعی یافت که یکی از کارشناسان این فن در یکی از مجلات مهم غربی نوشت:«علم هیدرولوژی در جستجوی پدر خود بود که ناگهان جد بزرگ خود را در ایران یافت».
طرز حفر قنات به این ترتیب است:
قبلاً به وسیله مقنی و افراد کارشناس، محل و موضع آب تحت الارضی را به وسیله علایم و اماراتی که بر اثر تجربه و ممارست به دست آورده اند مشخص می کنند. آنگاه حفر مادر چاه شروع می شود. وقتی که مادر چاه به عمق مورد نظر و آب کافی رسید و شتر گلوهای متعدد برای کشش آبهای اطراف و جوانب به سمت مادر چاه حفر گردید، آنوقت از محل مادر چاه تا جایی را که باید آب قنات «آفتابی» شود، یعنی تا مظهر قنات را طراز بندی می کنند؛ و در فواصل معین چاههای متعدد به منظور تهویه و تنقیه قنات و همچنین جذب آبهای مجاور حفر می کنند. چون این دو کار به انجام رسید، مشکلترین کارهای قنایی، یعنی نقب زدن و ارتباط چاهها از زیر زمین به یکدیگر آغاز می گردد.
نقب زدن قنات ظاهراً ساده به نظر می رسد، ولی وقتی که در نظر بگیریم این نقبها در عمق چند صد متر و در آن تاریکی مظلم و هوای خفقان آور باید طوری زده شود که اولاً کمترین اشتباهی در جهت و مسیر نقب رخ ندهد تا با چاه مقابل اتصال پیدا کند؛ ثانیاً طراز بندی آن طوری حساب شود که آب قنات در مقصد نهایی و محل مورد نظر یعنی مظهر قنات به سطح زمین برسد و آفتابی شود. آن وقت دانسته می شود که این عجیبترین اختراعات بشری با همان وسایل ساده و بدوی تا چه اندازه اشکال و دشواری دارد.
پس از آنکه قنات برای بهره برداری کاملاً آماده گردید، به منظور آزمایش جریان آب قنات، در مبدأ یعنی در مادر چاه بر روی آب " کاه " می ریزند و پس از آنکه این کاهها در مظهر قنات آفتابی و از قنات خارج شد، از این طریق میزان سرعت و حسن جریان آب قنات را می سنجند و اگر عیب و نقصی مشاهده شود رفع می کنند. با توجه به همین عمل " کاه ریختن " اهل تحقیق برآنند که واژه "کاریز" در اصل " کاه ریز " بوده و بر اثر کثرت استعمال مبدل به کاریز شده است. در هر صورت نکته ای که لازم است دانسته شود این است که کاریز یا قنات یکی از اختراعات نبوع ایرانی است و اگر در جای دیگری از جهان این طرز آبیاری دیده شود، بدون شک اصل و منشأ آن از ایران است و به وسیله مقنی های آزموده و خبره ایرانی و به دستور فرماندهان ایرانی معمول گردیده و رواج یافته است. ضمناً شرح زیر از نوشته آقای دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی نقل می شود تا جوانان کشور از فنون و شاهکارهای نبوغ ایرانی در ازمنه و اعصار گذشته اطلاع و آگاهی بیشتر حاصل کنند.
«... امروز یک مقنی در یزد و کرمان از روی رگه طبقات زمین و گاهی از نوع یکی دو گیاه که بر رشته کوه یا ته دره کوهستان رسته است و حتی از بوی خاک، بدون هیچ وسیله ای تشخیص می دهد و در می یابد که رگه آب در این زمین در چه عمقی است، و میزان ذخیره آب چقدر است و مادر چاه را در کجا باید بزند و چند پشته باید حفر کند تا آب به روی زمین سوار شود. شاید شما نمی دانستید که برای حفر قنات اول باید چاه گمانه را بزنند و بعد مادر چاه را بکنند و از رگه های جزیی آب با هزار زحمت (خالی کردن و بالا کشیدن با دلوها و چرخها) تند و سریع بگذرند تا به رشته اصلی برسند. آنگاه کف مادر چاه را طراز کرده از مظهر قنات شروع به بریدن رشته قنات بکنند و چنان هموار و با شیب ملایم و در خط مستقیم - زیر زمین - پسته پشته پیش بیایند تا رابین به مادر چاه برسند و آب را در کانال جاری کنند که امروز ماشین های الکترونیکی و کامپیوتر و سونداژهای علمی هم با آن همه دقت به زحمت از عهده بر می آیند.»
این نکته ناگفته نماند که آقای هوشنگ ساعدلو، برای نمایاندن اهمیت قنوات از نظر کشاورزی این طور محاسبه کرده است:
« به حساب اینکه آب حاصل از مجموع قنوات ممکلت چیزی در حدود هفتصد و پنجاه تا هزار متر معکب در ثانیه است، اگر قیمت کشاورزی آب را هر متر مکعب - به نرخ سال 1342 خورشیدی - فقط معادل 0،55 ریال - یعنی ده شاهی - بدانیم؛ در این صورت ارزش این قنوات بیش از پنجاه میلیارد ریال خواهد بود که اگر نگوییم بزرگترین رقم ثروت ملی ماست؛ بدون شک بعد از نفت در درجه اول اهمیت اقتصادی برای مملکت قرار دارد.»
ضمناً باید دانست که در حال حاضر در زیر زمین ایران چهل هزار رشته قنات وجود دارد که بر طبق مطالعات بنگاه آبیاری، پنج هزار رشته از این قنوات بایر و بقیه دایر می باشد. چنانچه فرض کنیم که هر کدام از این قنوات دارای بیست و پنج لیتر آبده در ثانیه باشد، نتیجه گرفته می شود که در تمام مدت سال به اندازه آب رودخانه کارون از قنوات ایران آب در سطح زمین جاری می شود؛ که متأسفانه در طول مدتی که احتیاج به آبیاری نیست، آب قنوات ایران به هدر می رود.
اگر تدابیری اتخاذ شود که این آبها به وسیله مسدود کردن دهانه قنوات و یا به وسیله پخش آب روی اراضی و تشکیل دریاچه های مصنوعی - که اصطلاحاً به آن آب بندان می گویند - ذخیره شود، دویست هزار هکتار بیشتر از میزان فعلی می توان آبیاری و کشاورزی کرد.
مضافاً بی مناسبت نیست که چند رشته قنات ایران، که در دنیا بی نظیر است ذیلاً معرفی شود:
1- در زمان ناصر خسرو قناتی در گناباد بوده است که چاه آن هفتصد گز زمان ناصر خسرو و بیش از سیصد متر امروز عمق داشته است. چاهی که به قول محقق معاصر دکتر باستانی پاریزی: "می توان منار ایفل را دزدید و در آن پنهان کرد".
2- قنات یزد که یک صد و بیست کیلومتر - بیست فرسنگ - طول دارد.
3- قنات دولت آباد از عجایب فن که کینی است که پانصد در باغ و دو هزار جریب زمین را آبیاری می کرده و نه فرسنگ - پنجاه و چهار کیلومتر - طول داشت و آسیابی که از این آب به گردش می آمد روزی هزار من گندم آرد میکرد. این قنات پنج رشته داشت که هر رشته اش قرنها پیش از محمد تقی خان یزدی دایر بوده است و از آنها را به هم پیوند کرد و از مهرجرد به یزد رسانید و خود یزدیها می گفتند که از وفور آب و استعداد، پهلو به دجله بغداد میزند.
4- قنات دو طبقه اردستان به نام " قنات مون " که از حیث عظمت و اعجاب مهندسی در جهان منحصر بفرد است. آقای دکتر محمد علی احسانی طباطبائی که خود اهل اردستان است راجع به قنات مزبور چنین می نویسد:
«... همچنین قنات مون که راستی از حیث مهندسی و زمین شناسی معماران باستانی قابل ذکر است و هر مسافر یا سیاحی که به اردستان بیاید و بخواهد از آثار عتیقه دیدن کند، حتماً باید آن قنات را ببیند تا مهارت زمین شناسان و استادان ایران باستانی را به رأی العین ملاحضه کند. این قنات دو رشته است در ته یک سلسله چاههایی که با فاصله یک قشر غیر قابل نفوذ زیرورو در جریان است و شاید در دنیا قناتی منحصر بفرد باشد.
ضمناً بد نیست بدانیم که به گفته یکی از همکاران فرنگی، قناتی در قزوین - بالای آبیک - جریان دارد که آن را قنات قضاقورتکی می نامند و در مظهر این قنات علف مخصوصی می روید که خوراک و جوشنده آن برای بسیاری از بیماریها سودمند است.
این نکته هم برای اطلاع محققان و پژوهشگران ناگفته نماند که: آن قوم قویم صاحب همتی که این قناتهای پنج شش هزار ساله را کنده اند و شاید در جنوب اندکی رنگ پوست آنها تیره بوده است، به همین دلیل به زنگی معروف شده بودند.
شاهنامه اساطیری ما می گوید که کیومرث با اینان جنگید و به انتقام قتل پسرش:
ازیشان دو بهره به افسون ببست دگرشان به گرز گران کرد پست
جام طلای حسنلو که اخیراً ضمن حفاری به دست آمده، گویای حکومت همین قوم و مرد نجیب است که از ترس مهاجمان آریایی سوراخ به سوراخ گریخته اند و امروز از ایشان اثری نیست. »
قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد . در حالی که چینیها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ایرانیان آموختهاند.
اجداد ما آبهای شیرین دامنه کوهستان را با کمک فن قنات‌سازی که روش ابداعی خودشان بوده به حاشیه کویرها برده‌اند. با همان روش بسیار ابتدایی و مصالح ابتدایی‌تر (کولهای [تالاب] سفالین). قناتها علاوه بر انتقال آب شیرین به دشتها و حاشیه کویرها می‌توانند با توجه به لایههای زمین‌شناسی کشور، در زه‌کشی و انتقال آب شور و دور کردن این آبها از مجاورت سفرههای آب شیرین زیرزمینی مورد استفاده قرار گیرند.
گوبلو، دانشمند فرانسوی حدود بیست سال در ایران اقامت داشته و در زمینه آب در ایران کار کرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب میکند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقیقی کتاب یا تز دکترای خود را تحت عنوان »قنات فنی برای ستیابی به آب در ایران» مینویسد: »قنات اختراع ایرانیان است و دهها قرن هم قدمت دارد .در حالی که چینیها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ایرانیان آموختهاند. همه چیز دال بر آن است که نخستین قناتها در محدوده فرهنگی ایران ظاهر شدهاند. حال باید دید که قنات چگونه ابداع شده است».
گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا یک فن آبیاری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنیک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمعآوری آبهای زیرزمینی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است.... تردیدی نیست که در گستره فرهنگی ایران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوههای زاگرس، در جریان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح بهرهبرداری شده است.
یکی از موانع اصلی در پیشرفت کار معدنچیان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهای مجهز معدنچیان برای خارج کردن آبها از معدن، تنها یک راه داشتند و آن اینکه اگر شیب زمینی اجازه می‌داد، دالانهایی برای خارج کردن آبهای مزاحم به فضای ازاد بیرون از معدن حفر میکردند که آب بدون استفاده از هیچ نیروی فنی، از دل معدن به خارج جاری می‌شد.
گوبلو معتقد است که ایرانیان نخستین که به کار کشاورزی اشتغال داشتهاند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غیره را مردمان بومی آسیا اشغال کرده و با آن کشاورزی میکردند، سعی کرده‌اند، با ساکنان بومی درگیری نداشته باشند و لذا از هر منبع آبی دیگر کشور استفاده کنند و ترجیح داده‌اند در جاهایی اقامت و کشاورزی کنند که هنوز کسی در آنجا وچود نداشته است. در این اثنا، در بعضی نقاط جویهایی را دیدند که آب در آن جاری است و این آبها تقریباً ثابت و دائمی نیز میباشد.
آب این جویها از دهلیز یا مجراهای ایجادشده برای معادن خارج میشود. به احتمال زیاد، گروههای کوچکی از کشاورزان تازه وارد یا ایرانیان نخستین، در این کوهپایه‌ها برای استفاده از این آبها سکنی گزیدند و این کوهپایه‌ها بهترین نقاط برای احداث قنات بوده است. ایرانیان اولیه (تازه واردین به فلات ایران) از فن تخلیه آب معدنچیان “آکادی“ی که ابتدا مورد استفاده تنها معدنی داشته است، وسیله‌ای بنیادی برای رفع نیاز خود به آب در فعالیتهای کشاورزی به وجود آوردند. به احتمال قوی ابتدا کشاورزان از معدنچیان می‌خواستند که جویها یا منابع آبی دیگری از این نوع در خارج از معدن بر آنها حفر کنند.
حال باید دید از چه زمانی دلایل قاطع بر وجود قنات، موجود است و این تکنیک طی قرنها در حوزه فرهنگی ایران، یعنی مهد نخستین خود به چه مرحله‌ای از رشد رسیده و به دیگر مناطق جهان صادر شده است.
قنات در افسانه‌های ایرانی
مشهورترین افسانه‌های قدیمی ایران که فردوسی در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر میرسد با افسانه‌هایی از یک قرن جلوتر به زبان عربی از سوی ابوجعفر طبری ایرانی (که در دربار بغداد میزیسته) نوشته شده منبع الهام مشترکی داشتهاند. این افسانه‌ها یک سلسله ابداعات تکنیکی و ازجمله بهرهبرداری از معادن و کانالهای آب ضروری برای کشاورزی را به هوشنگ، از نخستین پادشاهان سلسله اسطوره‌ای پیشدادیان نسبت میدهد.
قنات در امپراطوری هخامنشی
شهر ر
