این محصول در قالب ورد و قابل ویرایش در 70 صفحه می باشد.
مقدمه فصل
پیش از این ، در بحث از توصیفات ، به سه نوع توصیف کلّی در دیوان فرخی سیستانی ، یعنی توصیف طبیعت و عناصر جهان ، توصیف های عاطفی و توصیف های ستایشی ، اشاره کردیم. این توصیفات سه گانه که تقریباً همه ی تصاویر به کار رفته در دیوان فرخی سیستانی را شامل می‌شوند ، از جنبه های گوناگون با هم تمایز دارند وما در اینجا ، به اختصار ، به آنها اشاره می‌کنیم.
اوّلین مسأله ای که در این باره مطرح است ، بررسی میزان ابتکاری بودن یا کلیشه ای بودنِ تصاویر به کار رفته در این نوع توصیفات سه گانه است . در توصیفات فرخی از مظاهر طبیعت و عناصر جهان، غالب تصاویر ، از نوآوری و ابداع برخوردارند و کمتر ، تصویری را می یابیم که بر گرفته از تصاویرِ شعری شاعران گذشته ویا معاصر او باشد . اما در توصیفات عاطفی که غالب تصاویر ، برمحورِ توصیفِ معشوق و جمال او دور می زند ؛ جنبه ابتکاری و ابداعی تصاویر ،تا حدودی رنگ می بازد ؛ به این معنی که ، همگام با تصاویر ابتکاری شاعر ، تصاویر به کار رفته در شعر شاعران ادوار پیشین یا معاصر او ، دوشادوشِ هم ، به کار گرفته می شوند والبته نا گفته نماند که این مقدار استفاده از تصاویر شعری گذشتگان ، امری اجتناب نا پذیر وبلکه ضروری است ؛ چنانکه در شعر تمام شاعران بزرگ ادوار بعد نیز ، این نوع تأثیرپذیری ها از تصاویر شعری پیشینیان خود ، وجود دارد و این مسأله نه تنها موجب پایین آمدنِ ارزشِ هنری توصیفات عاطفی فرخی نشده ، بلکه برغنای این تصاویر نیز افزوده است؛زیرا فرخی ، این تصاویر کلیشه ای و موروث را به گونه ای در شعرش به کار برده که اغلبِ اوقات ، از تصاویر به کار رفته در شعر شاعران آفریننده آن تصاویر نیز ، زیبا تر و بدیع تر جلوه گری کرده است . حال با توجه به این مسأله ، می توان ارزش تصاویر ابتکاری او را در توصیفات عاطفی اش - که البته کم هم نیستند واز ارزش بیشتری برخوردارند – حدس زد . اما در توصیفات ستایشی فرخی ، در قیاس با توصیفات عاطفی او ، باز هم از تصاویر ابتکاری او کاسته شده و بر تصاویر کلیشه ای او افزوده شده است والبته این مسأله ، به ندرت تصاویری را که فرخی به وسیله ی عنصر اغراق و مبالغه خلق کرده شامل می‌شود.
دومین نکته ای که می توان در این توصیفات سه گانه ، مورد بررسی و توجه قرار داد ، بحث درباره زیبایی تصاویر به کار رفته در آنها است . در مورد زیبایی توصیفاتی که فرخی از مظاهر عالم طبیعت ارائه می دهد ، جای هیچ شک و شبهه ای نیست و البته جنبه ی ابتکاری این تصاویر ، نیز تأثیر به سزایی ، در زیبا جلوه نمودن آنها داشته است . در توصیفاتِ عاطفی فرخی ، این نوع زیبایی در هر دو نوع از تصاویر او ، چه تصاویرکلیشه ای برگرفته از شعرِ شاعرانِ ادوار گذشته و چه تصاویر ابداعی اش ، کاملاً چشمگیر و آشکار است و یکی از عوامل تفوّقِ شعر فرخی بر بسیاری از اشعار شاعران معاصر او و از جمله منوچهری ، استفاده از توصیفاتِ غنایی و تصاویر زیبای به کار رفته در آن است . در زمینه توصیفات ستایشی ، وضع کاملاً متفاوت است و غالب تصاویری که فرخی در توصیفاتِ ستایشی خود و به ویژه در توصیفِ ممدوح – که از بالاترین بسامد در توصیفات ستایشی او برخوردار است – به کار گرفته ، از نظر زیبایی و دلپسندی ، چندان درخور ذکر نیستند و بیش از آنکه زیبا باشند ، ملال آور و خسته کننده و بی روح به نظر می رسند .
سومین نکته ، بحث و بررسی درباره ی عناصر اصلی خیال انگیز در هر یک از توصیفاتِ سه گانه است . پیش از این ، درباره ی عناصر اصلی خیال انگیز در شعر فرخی یعنی تشبیه ، تشخیص، اغراق و استعاره ی مصزحه ، به اجمال بحث شد و گفتیم که این چهار عنصرِخیال انگیز، کمابیش ، نقشِ آفرینشِ اغلب تصاویر شعری فرخی را بر عهده دارند . حال اگر بخواهیم در هر یک از توصیفات سه گانه ، اهمّ این عناصر خیال آفرین را بررسی کنیم ، به تفاوت هایی دست می‌یابیم. در توصیفات فرخی از طبیعت ، بالاترین بسامدِ عناصرِ تصویر ساز را به ترتیب سه عنصرِ تشبیه ، تشخیص و استعاره ی مصزحه ، به خود اختصاص داده اند . در توصیفات عاطفی فرخی ، غالباً تشبیهات ، استعارات مصزحه و صفاتِ خیال انگیز – که در فصل بعد به توضیح آن خواهیم پرداخت – فعال هستند . اما در توصیفات ستایشی ، با اینکه عناصری چون تشبیه ، استعاره مصزحه ، استعاره بالکنایه و تشخیص و برخی صفات خیال انگیز ، به صورتی کم رنگ تر ، نمود یافته اند ؛ اما آنچه جلب نظر می کند ، استفاده فراوان از عنصر اغراق و مبالغه است ؛ به طوری که کمتر بیتی از توصیفات ستایشی فرخی را ، از این عنصر شعری خالی می یابیم و البته این مسأله سبب شده ، عناصر خیال انگیز دیگر ، کمتر ، مجالی برای حضور داشته باشند .
چهارمین نکته ای که در هنگام بحث و بررسی این توصیفاتِ کلی ، حایز اهمیت است ، میزان استفاده از تصاویر ، در هر یک از توصیفاتِ سه گانه ی مذکور است . در توصیفات فرخی از مظاهر طبیعت ، بسامد تصاویر در قیاس با توصیفات دیگر ، در بالاترین حدّ خود قرار گرفته و این به گونه ای است که کمتر ، بیتی را از عناصر خیال انگیزی چون تشبیه ، تشخیص ، استعاره ی مصرّحه و ... خالی می یابیم . در زمینه میزان استفاده از تصاویر ، در توصیفات عاطفی ، همه جا به یک اندازه نیست . در توصیفاتِ عاطفی غنایی و به ویژه در وصفِ معشوق ، میزان استفاده از تصاویر، چشمگیر و قابل ملاحظه است و کمتر بیتی از ابیاتِ آن را ، از عناصر تشبیه ، استعاره ی مصرّحه و صفاتِ تصویر آفرین و ... خالی می بینیم . حال اگر از توصیفات و تصاویر مربوط به معشوق و عاشق در توصیفات عاطفی غنایی فرخی بگذریم ؛ تقریباً بقیه ی ابیاتِ مربوط به توصیف‌های عاطفی ِ غنایی و تقریباً همه ی ابیات مربوط به توصیف های عاطفی تغزّلی را – به آن معنایی که در این رساله به کار بردیم و آن را مشتمل بر مرثیه ها ، گلایه ها ، دردمندی ها و سایر احساسات و عواطفِ غیر غنایی و شخصی شاعر ، قلمداد کردیم – از تصاویر شعری و عناصر خیال انگیزی چون تشبیه ، استعاره ، اغراق و ... که در حیطه ی مباحث علم بیان و بدیع وجود دارند و شناخته شده اند ، خالی می یابیم . اما در توضیحِ آن ، چنانکه آقای دکتر شفیعی کدکنی نیز اشاره کرده اند و پیش از این نیز ، در بخش توصیف های عاطفی به آن اشاره ای شد ، می توان گفت که حوزه مفهومی تصویر ، در اشعار تغزّلی و غنایی و به عبارت دیگر در توصیفاتِ عاطفی ، با اشعار وصفی دیگر متفاوت است.[1] بنابراین ، بسیاری از این اشعار و توصیفات ، بدون آنکه از عناصری چون تشبیه ، استعاره ، مجاز و سایر عناصرِ خیال انگیزِ شناخته شده در علم بیان و بدیع، بهره مند باشند ، در حیطه ی مفهومی تصویر یا ایماژ فرنگی ( Image ) قرار دارند . زیرا ایماژ در وسیع ترین تعریف خود ، هر چیزی را که به نحوی القای تخییل کند ، شامل می شود و توصیفات عاطفی نیز از این نظر ، در حیطه ی توسّعی مفهومِ ایماژ ، قرار دارند ؛ در زمینه توصیفاتِ ستایشی نیز ، اگر از اغراق ها و مبالغاتِ شاعر – که اغلب در وصف ممدوح و در ذمّ دشمنان اوست و غالباً نیز از مسأله« ترک ادب شرعی » و خوارداشتِ اساطیر اصیل ایرانی ، سرشار است و در اکثر ابیاتِ ستایشی او حضور دارند و اصلی ترین عنصر تصویر ساز در این نوع توصیف است – بگذریم ، تقریباً بسیاری از ابیات را از عناصر خیال انگیز دیگری چون تشبیه ، استعاره ی مصرحه ، تشخیص ، صفات و ... که تقریباً دراغلب توصیفات دیگر به وفور وجود دارند ، خالی می یابیم و البته این سخن به این معنی نیست که این عناصر در توصیفات ستایشی فرخی وجود ندارند ، بلکه به این معناست که این عناصر شعری در این نوع از توصیفات ، نمودی کم رنگ تر در قیاس با اغلب توصیفاتِ فوق، پیدا کرده اند و البته ناگفته نماند که میزان استفاده از عناصری چون تشبیه ، استعاره ی مصرحه و بالکنایه و صفات ، درهمه ی ابیات ستایشی ، یکدست نیست ، به این معنی که در اغلبِ توصیفاتِ ستایشی ، استفاده از این عناصر ،انگشت شمار است و در موارد محدودی نیز ، میزان استفاده از این عناصر بیشتر می شود و به ندرت نیز ، ابیات زیبایی از این دست را مشاهده می‌کنیم:
خسرو فرخ سِیر، بر بارۀ دریا گذر
با کمند شصت خم در دشت چون‌اسفندیار
اژدها کردار، پیچان در کف رادش کمند
چون‌عصــای موسی‌اندر‌دستِ موسی‌گشته‌مار
همچو زلفِ نیکوانِ خـردسـاله تا بخورد
همچو عهد دوستان سالخورده استوار...1
نکته ی دیگری که در زمینه تصاویر به کار رفته در توصیفات سه گانه ، قابل ذکر است ، موضوعِ تکرار تصاویر شعری است . در زمینه ی وصف طبیعت ، به دلیل غالب بودنِ تصاویر ابتکاری و کمی تصاویر کلیشه ای و ذهن فعال و خلاق شاعر در وصف طبیعت ، تصاویر تکراری ، اندک است و آن مقدار از تکرارهای تصویری که وجود دارد نیز در زمینه ی تصاویر ابتکاری خود شاعر است و اغلب نیز این تکرارها در مورد عناصری چون سبزه ها ، گل ها و گیاهان و پوشش درختان است و تقریباً سایر عناصر طبیعت ، کما بیش ، از تکرار های تصویری در امان مانده اند. در توصیف های عاطفی و به ویژه در وصف معشوق ، تکرارهای تصویری گسترش بیشتری می یابند و این تکرارها هم تصاویر شعری برگرفته از پیشینیان و هم تصاویر ابتکاری شاعر را شامل می شود . در توصیفات ستایشی شاعر ، تکرارهای تصویری در تشبیهات ، استعارات و صفات ، نمود گسترده تری نسبت به مبالغات و اغراق های او داشته است.
حال اگر بخواهیم ، نظری کلی درباره ی هریک از توصیفات و تصاویر مربوط به آنها ، ارائه کنیم باید بگوییم که در توصیفات فرخی از طبیعت ، تمام ملاک های یاد شده یعنی ابتکاری بودن، زیبایی تصاویر ، عناصر به کار رفته در خلق تصاویر و میزان به کار گیری تصاویر و تکرار در تصاویر، به بهترین وجه ، خود را نمایان کرده است . و تمام این عوامل سبب شده ، فرخی در این نوع از توصیفات خود ، گوی سبقت را از شاعران گذشته و پس از خود برباید و در این زمینه ، جز منوچهری ، کمتر شاعری را می شناسیم که توانسته است با او برابری کند ، بنابراین اگر فرخی را شاعر طبیعت بنامیم ، سخنی به گزاف نگفته ایم . در توصیفات عاطفی فرخی نیز غالبِ این ملاکها و به ویژه زیبایی تصاویر ، مورد عنایت واقع شده و از این نظر ، در خور ذکر و تأمل می باشند . اما در توصیفات ستایشی فرخی ، این سیر نزولی به اوج خود می رسد و باید بگوییم که غالب تصاویر به کار رفته در آن ، از نظر ملاکهای مذکور ضعیف بوده وبه همین دلیل ، کمتر تصاویری از آن را ، زیبا و دلچسب و در خور ذکر می یابیم .
بنابر آنچه گفته شد ، ما می توانیم یک فهرست موضوعی ترتیب دهیم و موضوعاتی را که در هر یک از انواع سه گانه ی توصیف ، در یک طرف تصویر قرار گرفته اند ، یکی یکی مورد بررسی قرار دهیم و البته باید یادآوری کرد که بررسی تمام تصاویر به صورت موضوعی ، کاری وقت‌گیر ، طاقت فرسا و اکثر اوقات بی فایده و حتّی ملال آور است ؛ بنابراین می توانیم بر اساس برخی از ملاکهای یاد شده چون ابتکاری بودن و زیبایی ، دست به گزینش تصاویر بزنیم و در بررسی آنها، عناصر خیال انگیز خاصی چون تشبیهات ، استعارات مصزحه و صفات را که در غالبِ این توصیفات ، از عناصر اصلی آفرینش تصاویر محسوب می شوند ، مدّ نظر قرار دهیم و از سایر عناصر خیال انگیزی که بررسی موضوعی آنها ، از ارزش کمی برخوردارند، بگذریم .
الف – بررسی تشبیهات ، استعارات وصفات در توصیفات فرخی از طبیعت
این نوع توصیفات را می توان به دو بخشِ مظاهرِ طبیعت در تصاویر شعری فرخی و عناصر و مصنوعات دستِ بشر در تصاویر شعری او ، تقسیم بندی کرد .
- مظاهر و عناصر طبیعت در تصاویر شعری فرخی
در این نوع از تصاویر ، غالب مظاهر طبیعت ، چون آسمان ، زمین ، ابر ، درختان ،گل ها و سبزه ها و جانوران و ... زمینه ی آفرینش تصویر ، واقع شده اند و از آنجا که غالب این تصاویر ، ابداعی هستند و همراه بداعت ، از زیبایی نیز برخوردارند ، می توان به بررسی غالب آنها پرداخت . البته مطلبی که می توان بر آن افزود این است که بسامد بعضی از عناصر طبیعت چون سبزه ها و گیاهان وگل ها ، در تصاویر شعری فرخی ، در قیاس با سایر عناصر طبیعت بیشتر است و این امر سبب شده ، در تصاویری از این دست ، به ندرت تکرارهایی را شاهد باشیم .
در این بخش از پایان نامه ، سعی خواهیم کرد ، این مظاهر و عناصر موجود در طبیعت را در دیوان فرخی بررسی و در مورد هر یک از تصاویر مربوط با آنها، یک یا دو شاهد مثال را ذکر کنیم . همچنین خاطر نشان می کنیم که تمام تصاویر به کار رفته در این مبحث اعم از تشبیهات ، استعارات مصرحه و صفات خیال انگیز بر پایه ی « مشبه » تقسیم بندی شده اند ؛ به این معنی که واژه یا ترکیبات قبل از فلش ، « مشبه » و واژه ها و ترکیبات یا جملات پس از فلش ، « مشبّه به » یا از لوازم « مشبّه به » هستند.
ابر و مظاهر آن
ابر رای عاشقان و طبع بیدلان ( تشبیه ) :
ابر گردان گشته سیلاب و گردان گرد باد ( تشبیه ) :
چو گردان گشته سیلابی میان آب آسوده
چوگـردان‌گـردبادتندگـردی‌تیـره‌اندروا (1)
ابر پیل ( تشبیه ) :
بباریدوزهم بگسست‌و‌گردان‌گشت‌برگردون
چو پیلان پراکنده میان آبـگون صحـرا (1)
ابرهای پراکنده در سطح آسمان گرد زنگار بر روی آیینه ی چینی و موی سنجاب بر روی دیبای پیروزه ای ( تشبیه ) :
تو گفتی گرد زنگار است بر آیینه چینـی
تو‌گفتی‌موی‌سنجاب‌است‌برپیروزه‌گون‌دیبا (1)
ابر های سیار در آسمان مرغزار معلق در فضا ( تشبیه ) :
به سان مرغزار سبز رنگ اندر شده گردش
به‌یک‌ساعت ملون کرده روی گنبد‌‌‌‌‌‌خضراء(1)
پاره های ابر جوجه های سیمرغ به پرواز در آمده ( تشبیه ) :
تو گفتی آسمان دریاست از سبزی و بررویش
به‌پرواز‌اندرآورده‌ست نـاگه بچـگان‌عنـقا(1)
ابر در پهنه ی آسمان سوده ی صندل بر لوح پیروزه و عبیر الک شده بر صفحه ی کبود ( تشبیه ):
به سان چندن سوهان زده بر لوح پیروزه
بـه کردار عبیـر بیخته بر صفحه ی میـنا (1)
ابر دودین آتشی که آب بر روی آن بریزند و چشم بیدلی که از دیدن دلبر بینا شود ( تشبیه ) :
چودودین آتشی کآبش به روی اندرزنی ناگه
چو چشم بیدلی کز دیدن دلبر شود بینا(1)
ابر نیلگون پرده ( استعاره ) :
نیلــــگون پــــــرده برکشیــــــد هــوا
بـــاغ بـنــــوشــت مـــفـرش دیـبــا (3)
طلایه ابر گروههای حواصل (تشبیه ) :
برآمــد از ســر کهـــسارها طلایــــه ابـر
چوجــوقهای‌حواصـل که برکشی به طناب(11)
ابر نقاب آسمان ( تشبیه ) :
تا به فروردین زمین، از لاله برپوشد ردا
تا به دی ماه آسمان از ابر بربندد نقاب(8)
ابر قطاری از کلنگان پراکنده ( تشبیه ) :
آن آمدن ابر گسسته نگر از دور
گویی زکلنگان پراکنده قطاریست (23 )
ابر و رعد کشتی پر گوهر و ناله و خروش دریا ( تشبیه ) :
ابر گویی کشتی پر گوهرستی در هوا
رعد گویی ناله و غریدن دریاستی ( 429 )
ابرهای سطح آسمان سپرهای سیمین ( تشبیه ) :
برگرفت از روی دریا ابر فروردین سفر
ج
ز آسمان بر بوستان بارید مروارید تر
گه به روی بوستان اندر کشد پیروزه لوح
گه به روی آسمان اندرکشدسیمین سپر ( 188 )
آسمان
آسمان صفحه مینا و لوح پیروزه ( تشبیه ) :
به سان چندن سوهان زده بر لوح پیروزه
بـه کردار عبیـر بیخته بر صفحه ی میـنا (1)
آسمان آب آسوده ( تشبیه ) :
چو گردان گشته سیلابی میان آب آسوده
چو گـردان گـردباد تندگـردی تیـره اندروا (1)
آسمان آیینه ی چینی و دیبای پیروزه گون ( تشبیه ) :
تو گفتی گرد زنگار است بر آیینه چینی
توگفتی موی سنجاب‌است‌بر پیروزه گون دیبا (1)
آسمان گنبد خضراء ( استعاره ) :
به سان مرغزار سبز رنگ اندر شده گردش
به یک ساعت ملون کرده روی گنبد خضراء(1)
آسمان دریا ( تشبیه ) :
توگفتی آسمان دریاست ازسبزی وبررویش
به پرواز اندر آورده ست نـاگه بچـگان عنـقا (1)
آسمان تیره جان کافر کشته از تیغ پادشاه ( تشبیه ) :
هوای روشن از رنگش، مغبرگشت و شدتیره
چو جان کافر کشته زتیغ خسرو والا ( 1 )
سطح پر ابر آسمان سیم ( تشبیه ) :
آبدان گشت نیلگون رخسار
و آسمان گشت سیمگون سیما ( 3 )
آسمان پر ابر صلایه ی سیمین ( تشبیه ) :
از برگ چون صحیفه ی بنوشته شد زمین
وازابر چون صلایه ی سیمین شد آسمان ( 296 )
آسمان بوستان شکفته ( تشبیه ) :
زمین از خرمی گویی گشاده آسمانستی
گشاده آسمان گویی شکفته بوستانستی ( 403 )
آسمان آب کبود ( استعاره ) :
چو غوطه خورد در آب کبود، مرغ سپید
زچشم و دیده نهان شد در آسمان کوکب (9 )
سطح کبودِ آسمان کبود قصب ( تشبیه ) :
بوستان گشت چون ستبرق سبز
آسمان گشت چون کبود قصب ( 13 )
بر آسمان، شب دوشین نماز شام پگاه
فروکشید بر آن روی او کبود قصب ( 16 )
سطح کبودِ آسمان نقاب کبود ( استعاره ) :
برهنه گشتن روی مه از نقاب کبود
حلال کرد به ما بر حرام کرده ی رب ( 16 )
ستارگان
1- ر.ک : محمد رضا شفیعی کدکنی: صور خیال در شعر فارسی ، ص 491
1- علی بن جولوغ ، فرخی سیستانی : دیوان ، ص 177 .
1- اعداد داخل پرانتز ، نشانگرِ شماره صفحه ابیات در دیوان فرخی است.
مقاله نگرشی موضوعی در تصاویر شعری دیوان فرخی سیستانی