نوع فایل: word
قابل ویرایش 185 صفحه
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M.A)
گرایش تاریخ ایران اسلامی
چکیده:
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت ایران با تکیه بر ایالات چهارگانة تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر (1313-1326هـ.ق) تدوین شده است، به بررسی مبانی تعارضات بازرگانان و حاکمیت به عنوان علل مشروطه‌خواهی آنان و نقش و سهم این گروه اجتماعی در به ثمر رسیدن جنبش مشروطه و حیات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول می‌پردازد. پرسش اساسی پیش روی پژوهشگر این است که: «علل و عوامل مشروطه‌خواهی بازرگانان و نقش و سهم آنان در مشروطیت تا به توپ بسته شدن مجلس اول چه بود؟».
فرضیة اصلی تحقیق این که: «بازرگانان به عنوان رکن اصلی بازار، یکی از سه گروه رأس هرم قدرت بودند و براساس جایگاه اجتماعی و اقتصادی خود به ایفای نقش در مسایل می‌پرداختند. آنان با آغاز دوره‌ی حکومت قاجارها و سلطه‌گری دول روس و انگلیس با وضعیت بدتری مواجه شدند؛ ضعف حکومت مرکزی و سلطة حکام ستمگر و قدرت‌های خارجی، بازرگانان ایران را به مقام متضررترین قشر اجتماعی تنزل داد. این امر باعث افزایش تضاد بازرگانان و حاکمیت شد. بی نتیجه ماندن تلاش‌های گروهی بازرگانان برای مقابل با تهدیدات داخلی و خارجی باعث شد تا آنان آگاهانه برای تحقق خواسته‌های تاریخی خود از فعال‌ترین گروههای اجتماعی در جریان مشروطیت شوند.
یافته‌های اساسی رساله‌ی حاضر این که: «1ـ بازرگانان ضمن خودآگاهی درونی و کسب علم و تجربه به خصوص از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به بعد باعث شد تا آنان در مقابل تهدیدات داخلی و سلطة خارجی به واکنش‌های سیاسی و تجاری تست بزنند. اما سلطة سنگین این دو مانع اصلی بهبود اوضاع شد. آنان انحطاط شدید اقتصادی کشور را به حاکمیت سیاسی و سیاست‌های اتخاذی آن نسبت می‌دادند و با این فکر، در اصلاح امور با جنبش مشروطه همراه شدند. 2ـ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت شامل حمایت مالی از تجمعات و ارایة فکر و اندیشه در اهمیت قانون مداری و ایجاد حکومت مرکزی قوی و جمهوریت بود. بازرگانان روشنفکر و عمده با اخذ تجربیات از نظام سیاسی دول اروپایی به تالیف آثار و ارایة نظر قبل و پس از مشروطه پرداختند. از جمله آنان طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، تقی اف، حاج حسین امین‌الضرب، میرزا محمود تاجر اصفهانی، محمدتقی مازار و معین‌التجار بود. 3ـ سهم بازرگانان از برقراری مشروطیت، گنجاندن خواسته‌های خود در اصول قانون اساسی و متمم آن و تلاش برای قانونمند کردن همة امور ایران بود. حضور جدی و تلاشگر آنان در مجلس اول و کمیسیون‌های آن و عضویت در انجمن‌های ایالتی و ولایتی و حمایت از نظام مشروطیت در برابر بقایای مستبدان و سنگ‌اندازی خارجی‌ها و ارایة طرح‌های ملی در اقتصاد و... از موارد دیگر سهم بازرگانان از مشروطیت بود.
واژگان کلید:
نقش، سهم، مشروطیت ایران، بازرگانان، بازرگان روشنفکر، خواسته‌های تاریخی، مجلس شورای ملی
مقدمه:
رساله‌ی حاضر که با عنوان «نقش و سهم بازرگانان دورة مظفری در جنبش مشروطیت ایران» تدوین و نگارش شده است، ضمن بررسی مبانی تعارضات بازرگانان ایران و نارضایتی آنان از ظلم و ستم داخلی و سلطه خارجی، نقش و سهم آنان را به عنوان یک نیروی اجتماعی در واقعه مشروطیت و نظام آن مشخص کرده است.
به لحاظ زمانی، محدودة این موضوع از جلوس مظفرالدین شاه قاجار تا بمباران مجلس شورای ملی دوره‌ی اول است. (25 ذیحجه 1313هـ.ق ـ 23 جمادی‌الثانی 1326هـ.ق). وسعت مکانی آن هم بررسی نقش و سهم بازرگانان در چهار ایالت عمده و تاثیرگذار ایران در جنبش مشروطیت یعنی تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر را دربر می‌گیرد.
روش پرداختن به موضوع براساس روش تاریخی و بررسی توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق داده‌ها و اطلاعات از اسناد و منابع است. شیوه گردآوری اطلاعات مراجعه به مراکز کتابخانه‌ای و آرشیوهای اسناد و روزنامه‌ها است.
تاکنون یکصد سال از جنبش مشروطیت به عنوان اولین حرکت تحول‌خواهانة ایرانیان می‌گذرد اما هنوز تحقیق جدی و جزئی در مورد نقش و سهم بازرگانان ایران به عنوان یک گروه پر اهمیت اجتماعی انجام نشده است. تحقیقات جدیدی وجود دارد که در آنان با محور قراردادن موضوع اقتصاد و تجارت بعضاً به بازرگانان مرتبط با موضوع پرداخته شده است. در مورد بازرگانان و مشروطیت مهمترین کار تحقیقی در ایران رساله‌ی دکتری خانم «سهیلا ترابی فارسانی» است. با توجه به آنکه حیطه زمانی ایشان در پرداختن به این موضوع از سال 1907م. به بعد است که تا اوایل دورة پهلوی ادامه داده است، به تمرکز اساسی به نقش بازرگانان در مشروطه نپرداخته است و در یک بخش مقدماتی تنها کلیات موضوع را مشخص کرده است. دوم آنکه ایشان در همین بخش علاوه بر کلی گویی، تنها جریانات مشروطیت ایران را در تهران دنبال کرده‌اند حال آنکه چه در برقراری نظام مشروطیت و چه در شرایط بحرانی پس از آن بازرگانان ایالات عمده از جمله تبریز، یزد و بوشهر جلوه‌های با ارزشی در آزادیخواهی و عدالت‌طلبی و قانونمداری و مبارزه با سلطه خارجی از خود به نمایش گذاشته‌اند و در بررسی موضوع بازرگانان و مشروطیت ایران حایز کمال اهمیت است.
دوره‌ی زمانی محدود و عدم دسترسی به آرشیوهای خانوادگی بازرگانان چهار ایالت از مشکلات تحقیق حاضر بود. استفاده از مراکز اطلاعات و اسناد شهرها به خاطر بعد مسافت ممکن نشد. عدم همکاری مسئولان برخی مراکز آرشیو اسناد از جمله موسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران، بی‌احترامی به پژوهش و کار علمی است که این روند انحصارطلبی در آینده سیلی فرهنگی خود را خواهد زد.
سؤالات پیش روی پژوهشگر در بررسی موضوع نقش و سهم بازرگانان در مشروطیت از این قرار است: 1ـ مبانی نارضایتی و تعارضات اساسی بازرگانان با حاکمیت داخلی و سلطه خارجی چه و واکنش‌های آنان به مسایل موجود تا سال 1323هـ.ق چگونه بود؟ 2ـ نقش بازرگانان چهار ایالت عمده تهران، آذربایجان، یزد و بوشهر در جریانات مشروطه‌خواهی تا صدور فرمان مشروطیت چیست؟ 3ـ سهم گروهی بازرگانان از نهادهای جدید مشروطیت و میزان ایفای نقش آنان در ایالات چهارگانه برای موفقیت و اجرای زمان مشروطیت چقدر بود؟
رساله موجود براساس این فرضیة اصلی استوار است که حضور و ایفای نقش بازرگانان ایران در جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان براساس شواهد موجود هرگز نمی‌تواند یک امر تصادفی و تلاشی از سوی آنان به منظور جا نماندن از سایر اقشار جامعه شهری ایران محسوب گردد. آنان همواره در طول دوره‌ی ناصری و مظفری با متضرر شدن از نفوذ و سلطه خارجی و بی‌توجهی حاکمان داخلی، به واکنش‌های سیاسی و تجاری براساس علم و آگاهی درون گروهی از منافع صنفی و ملّی پرداخته بودند. زمینه‌های جنبش مشروطیت اساساً با اولین تحصن صنفی آنان در حرم شاه عبدالعظیم در سال 1323هـ.ق آغاز شد. در دوران مهاجرت‌ها، آنان برای اجرای خواسته‌های ملی و تاریخی خود به حمایت مالی و فکری در تشکیل عدالتخانه و مجلس شورای ملی کوشیدند و از رهبران نهضت محسوب می‌شدند. در دوره‌ی تشکیل نظام مشروطیت به ایفای نقش در مسایل و تلاش برای حل بحران‌ها سعی در پیشبرد اهداف همیشگی خود داشتند و در بین همه گروههای اجتماعی، فعال‌ترین و خالص‌ترین گروه مشروطه‌خواه ماندند.
محتوای رساله به منظور پاسخ‌گویی به سؤالات تحقیق در سه بخش مجزا ـ شامل شش فصل است. هر بخش در دو فصل به تشریح موضوع می‌پردازد. بخش اول به عنوان بخش مقدماتی در دو فصل به مبانی ساختار اجتماعی و هرم قدرت ایران، روابط بازرگانان با اقشار عمدة اجتماعی و مبانی تعارضات تجار و حاکمیت و پیشینه تحول‌خواهی و مبارزات بازرگانان با تهدیدات داخلی و خارجی پرداخته است. در فصل اول از بخش دوم به عنوان نقش بازرگانان در مشروطیت تهران به تلاش‌ها و نقش بازرگانان در پایتخت در وقایع منجر به مشروطه پرداخته شده و سپس نقش فردی تعدادی از بازرگانان در آن شهر در وقایع مشروطه مشخص شده است. فصل دوم به اقدامات و فعالیت‌های بازرگانان مشروطه‌خواه سه ایالات آذربایجان، یزد و بوشهر اختصاص یافته است. بخش سوم هم در دو فصل به سهم بازرگانان ایران از تشکیل نظام مشروطیت مربوط است؛ فصل اول آن، سهم بازرگانان ایران را در مجلس شورای ملی دوره‌ی اول و تلاش‌های آنان در حل مسایل و اجرای آرمان‌های خود و تصویب قانون اساسی مشخص کرده. این فصل در واقع با محوریت بازرگانان و فعالیت‌ها و تلاش‌های آنان در دورة دو سالة عمر مجلس اول مربوط می‌شود.
در فصل دوم فعالیت‌ها و تلاش‌های بازرگانان ایالات در حمایت از مشروطیت و تلاش آنان در حل مسایل و حذف موانع موفقیت نظام مشروطیت مورد بحث قرار گرفته است. در پایان هم به ذکر نتایج تحقیق در قسمت «نتیجه‌گیری» و سپس ارایة فهرست منابع و تصاویری از بازرگانان فعال در مشروطیت پرداخته شده است.
سرانجام بدون یاری و راهنمایی اساتید محترم گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی طی مسیر چنین راهی مشکل بود. جناب آقای دکتر محمدعلی اکبری با قبول سمت راهنمای این رساله و ارایه‌ی راهنمایی‌های ارزشمند به ویژه در روش کار و متدولوژی تحقیق کمک شایانی کردند. آقای دکتر کریم سلیمانی به عنوان مشاور همراه و همکار بودند. جناب آقای دکتر غلامحسین زرگری‌نژاد مدیر محترم و استاد ارزشمند گروه تاریخ دانشگاه تهران در ارایة منابع و روزنامه‌ها و راهنمایی‌های لازم دریغ نکردند. آقای دکتر ایرج افشار و دکتر سهراب یزدانی در جلسات مختلف نکات مهمی در پرداختن به چنین موضوعی را به اینجانب گوشزد کردند. برادران و خواهران گرانقدرم به همراه پدر و مادرم اصلی‌ترین سرمایه‌های معنوی و حامیان مادی اینجانب در طول سالهای تحصیل دانشگاهی‌ام بودند. خداوند مرا قدردان الطاف خود و این عزیزان کند. دوست خوبم آقای علیرضا سلطانی و آقایان فرهادی و زارع هم همواره به اینجانب لطف داشتند. همه این سروران ارجمند در به سرانجام رسیدن این رساله یاری‌گر و همراه بودند اما مسئولیت هرگونه ایراد و نقصی در این تحقیق تنها متوجه اینجانب است.
فهرست مطالب:
بخش اول/ ساختار جامعه شهری و پیشینه‌ی تحول‌خواهی بازرگانان ایران
فصل اول: ساختار جامعه شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار
فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی
بخش دوم/ نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران
فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطه در تهران
فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر
بخش سوم/ سهم بازرگانان از تشکیل نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن
فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس
نتیجه
فهرست منابع و مآخذ
ضمایم (اسناد و تصاویر)
فهرست جزئی مطالب:
مقدمه
بررسی منابع و مآخذ
الف: منابع عمومی
1ـ روزنامه‌ها
2ـ اسناد
3ـ تاریخ مشروطه ایران
4ـ کتاب آبی
5ـ تاریخ بیداری ایرانیان
6ـ سیاحتنامه ابراهیم‌بیک
7ـ کتاب احمد و مسالک المحسنین
8ـ خاطرات بهرامی
9ـ خاطرات احتشام‌السلطنه
ب: منابع تبریز
1ـ قیام آذربایجان و ستارخان
2ـ رجال آذربایجان در عصر مشروطیت
3ـ قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران
4ـ تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز
5ـ روزنامة انجمن تبریز
ج: منابع بوشهر
1ـ سفرنامه سدیدالسلطنه
2ـ گزارشهای سالانه سرپرسی کاکس
3ـ روزنامه مظفری
د: منابع یزد
1ـ کشف الحقایق
2ـ نشریات
3ـ خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ
بخش اول: ساختار جامعة شهری و پیشینة تحول‌خواهی بازرگانان ایران
فصل اول: ساختار جامعة شهری و هرم قدرت در ایران دوره‌ی قاجار
مناسبات ارگ، مسجد و بازار
روابط روشنفکران و بازرگانان در دوره‌ی قاجار
ویژگی‌های بازرگانان
فصل دوم: مسایل بازرگانان و واکنش‌های آنان پیش از جنبش مشروطه‌خواهی
1ـ مبانی تعارضات و بحران‌های بازرگانان:
الف: عوامل داخلی
ب: عوامل خارجی
ج: رشد و ارتقای سطح آگاهی سیاسی و اجتماعی
2ـ تلاش‌های اصلاح‌گرانة بازرگانان پیش از مشروطیت
الف: واکنش‌های سیاسی بازرگانان
1ـ1ـ تشکیل مجلس وکلای تجار (1301هـ.ق)
1ـ2ـ بازرگانان و جنبش تنباکو (1308هـ.ق)
ب: واکنش تجاری بازرگانان
تشکیل کارخانه‌ها و شرکت‌های تجاری
بخش دوم: نقش بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران
فصل اول: نقش بازرگانان در جریان مشروطیت در تهران
علل و زمینه‌های تحصن تجار به حرم عبدالعظیم (1323هـ.ق)
وقایع منجر به مهاجرت صغری و دوران مهاجرت کبری و نقش بازرگانان
فعالیت فردی بازرگانان در تهران در جنبش مشروطیت :
1ـ خانواده‌ی امین‌الضرب
2ـ میرزا محمود تاجر اصفهانی
3ـ حاج محمدتقی بنکدار و برادرش حاج حسن
4ـ حاج محمداسماعیل مغازه‌ای
5ـ حاج آقامحمد معین التجار بوشهری
6ـ میرزا جوادخان سعدالدوله
7ـ حاجی محمدتقی شاهرودی
8ـ حاجی محمدعلی شالفروش
فصل دوم: جریان مشروطه‌خواهی بازرگانان در سه ایالت آذربایجان، یزد و بوشهر
2ـ1ـ نقش بازرگانان در جریان مشروطه‌خواهی تبریزیان:
اهمیت تبریز
جنبش مشروطه‌خواهی در تبریز
بازرگانان تبریزی در مشروطیت:
1ـ علی مسیو
2ـ حاجی علی دواچی
3ـ حاج مهدی کوزه‌کنانی
4ـ حاج زین العابدین مراغه‌ای
5ـ میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی
2ـ2ـ نقش بازرگانان یزد در جنبش مشروطیت
اهمیت یزد
حاج محمدتقی مازار و مشروطیت
بازرگانان زرتشتی یزد و مشروطیت
1ـ خاندان جمشیدیان
2ـ خاندان جهانیان
2ـ3ـ بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت
اهمیت بندر بوشهر
نقش بازرگانان بوشهر در جنبش مشروطیت
بخش سوم: سهم بازرگانان از تشکیلات نظام مشروطیت تا بمباران مجلس اول
فصل اول: سهم بازرگانان در مجلس دوره‌ی اول و تصمیم‌گیری‌های آن
1ـ بازرگانان و انتخابات مجلس اول
2ـ سهم و ایفای نقش بازرگانان در تصمیم‌گیری‌های مجلس اول
2ـ1ـ ارایه‌ی لایحه استقراض دولت و واکنش بازرگانان در مجلس
2ـ2ـ وزارت مالیه و مساله مسیو جوزف نوز
2ـ3ـ میزان توجه به خواسته‌های تجار در مواد مصوب قانون اساسی و متهم آن
2ـ4ـ وزارت عدلیه و مسایل قضایی
2ـ5ـ مباحث وزارت تجارت با وکلای تجار برای علمی کردن فعالیت‌های تجار
2ـ6ـ وزارت مالیه و امور مالیات و امنیت ایالات
2ـ7ـ قرارداد 1907م. روس و انگلیس و واکنش تجار
2ـ8ـ سهم تجار در کمیسیون‌های مجلس
فصل دوم: فعالیت‌های حمایتی بازرگانان ایران از مشروطیت در خارج از مجلس
تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انجمن‌های سیاسی و انجمن‌های اقتصادی فعالیت بازرگانان تبریز:
1ـ در انجمن تبریز
2ـ تاسیس انجمن سعادت استانبول
3ـ حضور بازرگانان تبریزی در حزب اجتماعیون عامیون
فعالیت بازرگانان یزد در دوره مشروطه:
1ـ تشکیل انجمن‌های صنفی تجاری
2ـ فعالیت دو تجارتخانة جمشیدیان و جهانیان در تشکیل بانک ملی و تامین اسلحه مجاهدان
3ـ تلاش‌ها در اصلاح تنظیمات مالیاتی یزد
فعالیت تجار بوشهر در دوره مشروطیت:
تشکیل انجمن نظّار و اکثریت تجار عضو آن
اقدامات بازرگانان در مقابل ستم داخلی و سلطه خارجی
نتیجه‌گیری:
فهرست منابع و مآخذ
ضمایم (اسناد و تصاویر)
منابع و مأخذ:
- گیلبار، گاد. جی، تجار ایران و انقلاب مشروطیت، ترجمة جهانگیر پهلوان، زمینة ایرانشناسی، 1364.
- تفرشی حسینی، احمد، روزنامة اخبار مشروطیت و انقلاب ایران «یادداشت‌های احمد تفرشی حسینی در سالهای 1321 تا 1328 قمری، به انضمام وقایع استبداد صغیر»، به کوشش ایرج افشار، (تهران، انتشارات، 1351).
- آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، انتشارات عطائی، 1277. 2جلد.
- نواب رضوی، محمد، کشف‌الحقایق یا سفر چهارساعته، نسخه خطی، تهران، میکرو فیلم دانشگاه تهران، شمارة 2540.
- روزنامة رسمی کشور شاهنشاهی ایران، مدیر محمدهاشمی، مذاکرات مجلس دورة اول تقنینه 1325-1326هـ.ق.
- تاریخچه سی‌ساله بانک ملی ایران 1377-1307هـ.ق، (تهران، بانک ملی ایران، 1338).
- خاطرات ارباب کیخسرو شاهرخ، به کوشش شاهرخ شاهرخ و راشنارایتر، ترجمة غلامحسین میرزا صالح، (تهران، انتشارات مازیار، چاپ اول، 1382).
- آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد یا آتشکدة یزدان، (یزد، چاپخانة گلبهار، 1317).
- طاهرزادة بهزاد، کریم، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، با مقدمة سیدحسن تقی‌زاده و رضا شفق، (تهران، انتشارات اقبال، چاپ دوم، 1363).
- افشار، ایرج، سواد و بیاض، (تهران، دهخدا، 1324).
- پاولویچ،م. و ایرانسکی، تریا. س، انقلاب مشروطه ایران، ترجمة م. هوشیار، (تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم، 1357).
- براون، ادوارد. جی، انقلاب ایران، ترجمة احمدپژوه، (تهران، انتشارات کانون معرفت، چاپ دوم، 1338).
- اشیدری، جهانگیر، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، (تهران، انتشارات ماهنامة هوخت، 2536 شاهنشاهی).
- صفائی، ابراهیم، رهبران مشروطه، (تهران، انتشارات جاویدان علمی، چاپ اول، 1344).
- مجدالاسلام کرمانی، احمد، تاریخ انحطاط مجلس، مقدمه و تحشیه محمود خلیل‌پور، (اصفهان، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1356).
- بهرامی، عبدالله، خاطرات عبدالله بهرامی، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1363).
- خاطرات احتشام‌السلطنه، به کوشش سید محمد مهدی موسوی، (تهران، انتشارات زوار، چاپ دوم، 1376).
- وقایع اتفاقیه؛ مجموعه گزارشهای خفیه نویسان انگلیس در والایات جنوبی ایران از سال 1291 تا 1322هـ.ق، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، (تهران، انتشارات نوین، 1362).
- کتاب تاریخی؛ گزارشهای سیاسی وزارت امورخارجه روسیه تزاری درباره انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، (تهران، نشر نور، چاپ اول، 1366، ج1).
- گریوز، فیلیپ، مامولیت سرپرسی کاکس در حوزة خلیج فارس و ایران، ترجمة حسن زنگنه، (تهران، نشر به دید، چاپ اول، 1380).
- گزارشهای سالانه سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر 1911-1905م /1329-1323هـ.ق، ترجمة حسن زنگنه، به کوشش عبدالکریم مشایخی، (بوشهر، انتشارات پروین، 1377).
- کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران 1864-1914م. پژوهشی دربارة امپریالیسم، ترجمه دکتر منوچهر امیری، (تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی (شرکت سهامی)، چاپ دوم، 1371).
- آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات پیام، چاپ اول، 2535 شاهنشاهی).
- علوی، سیدابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، به کوشش حبیب یغمائی، بازخوانی ایرج افشار، (تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1363).
- کتاب آبی؛ گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران، به کوشش احمد بشیری، (تهران، نشر نو، چاپ دوم، 1363، 7جلد).
- جمالزاده، سید محمدعلی، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، (تهران، انتشارات کاوه، چاپ اول، 1362).
- ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات علمی، چاپ سوم، 1371).
- آدمیت، فریدون، فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، (تهران، انتشارات پیام، چاپ اول، 1354).
- مهدوی، شیرین، زندگینامه‌ی حاج محمدحسن کمپانی دارالضرب، ترجمة منصورة اتحادیه / فرحناز امیرخانی حسینک‌لو، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، 1379).
- فلور، ویلم، م. جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمة ابوالقاسم سری، (تهران، انتشارات توس، 1352، 2جلد).
- ــــ، تجار در ایران عصر قاجار، ترجمة غلامعلی عرفانیان، (مشهد، دانشگاه فردوسی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال سیزدهم، 2536 شاهنشاهی، شمارة اول).
- معتضد، خسرو، حاج امین‌الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران، (تهران، انتشارات جانزاده، چاپ اول، 1366).
- اشرف، احمد، موانع تاریخ رشد سرمایه‌داری در ایران، (تهران، انتشارات زمینه، چاپ اول، 1359).
- آدمیت، فریدون و ناطق، هما، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دورة قاجار، (تهران، انتشارات آگاه، چاپ اول، 1356).
- کرزن، جرج.ن، ایران و قضیة ایران، ترجمة وحید مازندرانی، (تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1367. 2جلد).
- سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی خان، سفرنامة سدیدالسلطنه «التدقیق فی سیر الطریق»، تصحیح و تحشیه احمد اقتداری، (تهران، انتشارات بهنشر، چاپ اول، 1362).
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، «چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه» به کوشش ایرج افشار، (تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، 1362، ج1).
- سپهر، عبدالحسین‌خان، یادداشت‌های ملک‌الموریخن و مرآت الوقایع مظفری، با تصحیحات و مقدمة دکتر عبدالحسین نوایی، (تهران، انتشارات زرین، چاپ اول، 1368).
- خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمة عباسقلی جلّی، (تهران، چاپخانة کاویان، چاپ دوم، 2535 شاهنشاهی).
- تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، (تهران، کتابخانة سقراط، چاپ اول، 1328).
- شریف کاشانی، محمد مهدی. واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصورة اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، 1362).
- کدی، نیکی.ر، تحریم تنباکو در ایران، ترجمة شاهرخ قائم مقامی، (تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ اول، 2536شاهنشاهی).
- لسان‌الملک سپهر، محمدتقی، ناسخ‌التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، (تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، 4جلد)
- تاریخ استقرار مشروطیت در ایران (مستخرج از روی استاد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان)، استخراج و تهیه حسن معاصر، (تهران، انتشارات ابن سینا، 1347).
- رفیعی، منصوره، انجمن «ارگان انجمن ایالتی آذربایجان»، (تهران، نشر تاریخ ایران، 1362).
- عبدالله، فتح‌الله، گوشه‌ای از تاریخ ایران، ترجمة غلامحسین متین، (تهران، چاپ آفتاب، 1366).
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه از سلطنت مظفرالدین شاه تا قرارداد وثوق‌الدوله ـ کاکس، (تهران، انتشارات زوار، چاپ دوم، بی‌تا، ج1).
- دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، (تهران، انتشارات ابن سینا، بی‌تا، ج2)
- آدمیت، فریدون، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار، (تهران شرکت سهامی انتشارات خواندی، چاپ اول، 1351).
- حاج سیاح محلاتی، محمدعلی، خاطرات حاج سیاح یا دورة خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف‌الله گلکار، (تهران، کتابخانة ابن‌سینا، 1346).
- هدایت، مخبرالسلطنه، گزارش ایران (قاجاریه و مشروطیت)، مقدمه از سعید وزیری، باهتمام محمدعلی صوتی، (تهران، نشر نقره، چاپ دوم، 1363).
- لمبتون، آن. ک.س، ایران عصر قاجار، ترجمة سیمین فصیحی، (مشهد، انتشارات جاویدان خرد، چاپ اول، 1375).
- کسروی، احمد، تاریخ هیجده سالة آذربایجان، (تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، 1346).
- ورهرام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار، (تهران، انتشارات معین، چاپ دوم، 1369).
- نجارزاده تبریزی، عبدالرحیم بن‌ابوطالب، کتابخ احمد یا سفینة طالبی، (تهران، انتشارات گام، چاپ دوم، 1336).
- جورابچی، حاج محمدتقی، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد (وقایع تبریز و رشت 35-1326هـ.ق)، به کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، (تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ اول، 1363).
- ضرابی (سهیل کاشانی)، عبدالرحیم کلانتر، تاریخ کاشان، به کوشش ایرج افشار، (تهران، کتابفروشی ابن سینا، چاپ دوم، 1341).
- حسینی فسایی، حاج میرزا حسن، فارسنامة ناصری، تصحیح و تحشیه، دکتر منصور رستگار فسایی، (تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، 1361، ج1).
- تنکابنی، میرزا محمد، قصص‌العلماء، (تهران، انتشارات علمیة اسلامیه، بی‌تا).
- مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، (تبریز، نقش جهان، 1327).
- ترکمان، محمد، اسنادی دربارة هجوم انگلیس و روس به ایران (1287 تا 1291هـ.ش)، (تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، چاپ اول، 1370).
- براون، ادوارد. جی. نامه‌هائی از تبریز، ترجمه حسن جوادی، (تهران، خواندی، چاپ دوم، 1361).
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مرآت‌البلدان، به کوشش پرتو نوری علاء و محمدعلی سپانلو،
پایان نامه ی نقش و سهم بازرگانان در جنبش مشروطیت ایران. doc
