علمی در اروپا به وجود آمده است به نام " جامعه شناسی مذهب(جامعه شناسی دینی) " که این علم ابتدا یک چیزی را به عنوان " اصل موضوع " انتخاب میکند چنانکه هر علمی یک " اصل موضوع " دارد که ابتدا نمیتواند آن را اثبات کند بلکه آن را مفروض میگیرد بعد بر اساس آن " اصل موضوع " نظریات خودش را بار میکند . در " جامعه شناسی مذهب " از ابتدا فرض بر این است که مذهب یک پدیدهای است که مولود فعل و انفعالات جامعه است ، یعنی یک ریشه الهی و ماورائی ندارد ، و اصلا این که مذهب ریشه الهی دارد جزء فرض نیست ، مثل اینکه اگر به ما بگویند راجع به علت پیدایش فکر نحوست " سیزده " بروید تحقیق کنید که چطور شده که فکر نحوست " سیزده " در میان مردم پیدا شده ، چون انسان میبیند منطقا هیچ فرقی میان عدد سیزده و عدد چهارده یا عدد دوازده نیست که انسان احتمال بدهد که یک دلیل عقلی یا تجربی در کار است ، میگوید این باید یک ریشه غیر منطقی داشته باشد ، آن ریشه غیرمنطقی چیست ؟
اینها درباره دین و مذهب از اول بنا را بر این گذاشتند که دین یک ریشه منطقی که نمیتواند داشته باشد ، حال که ریشه غیر منطقی دارد آن ریشه غیر منطقی چیست ؟ پس ، اصل موضوعشان این است که دین یک ریشه منطقی و الهی ندارد . زمانی آمدند گفتند دین مولود ترس است ، بشر از طبیعت میترسیده ، از صدای غرش رعد میترسیده ، از هیبت دریا میترسیده ، از صدای غرش رعد میترسیده ، از هیبت دریا میترسیده ، و نتیجه ترس سبب شده که فکر دین در سر مردم پیدا شود . یکی از حکمای قدیم روم بنام لوکریتوس گفته است : نخستین پدر خدایان ترس است ، در زمان ما هم بوده و هستند کسانی که همین فرضیه قدیمی و کهنه را تأیید میکنند و مکرر در سخنان خود بعنوان یک فکر تازه آنرا بازگو مینمایند .
بعضی گفتند علت پیدایش دین جهل و نادانی بشر است ، بشر میخواسته حوادث جهان را تعلیل نماید و برای آنها علت ذکر کند و چون علتها را نمیشناخته است ، علت ماوراء طبیعی برای حوادث فرض کرده است . بعضی دیگر گفتهاند علت اینکه بشر بسوی دین گرائیده علاقهایست که بنظم و عدالت دارد ، وقتی که در دنیا از طرف طبیعت یا اجتماع بی عدالتی میبیند برای اینکه تسکینی جهت آلام درونی خود پیدا کند دین را برای خویشتن میسازد . صاحبان فرضیههای فوق گفتند : علم را توسعه بدهید ، دین از میان میرود . چنین فرض کردند که با توسعه علم خود به خود دین از میان میرود ، عالم شدن مساوی است با بیدین شدن . بعضی آمدند برای پیدایش دین یک علت دیگر فرض کردند و گفتند دین وسیلهایست برای کسب امتیاز در جامعههای طبقاتی . این فرضیه مارکسیست هاست .صاحبان فرضیههای دیگر گفتند علم چاره کننده دین است ، اگر علم بیاید دین از میان میرود ، اما این فرضیه ، یعنی فرضیه مارکسیست ها ، علم را چاره کننده دین نمیدانند ، اینها بعد از اینکه دیدند علم آمد و دین باقی ماند و دیدند دانشمندان طراز اولی همچون پاستور و غیره در آستانه دین زانو زدند ، گفتند خیر ، علم چاره کننده دین نیست ، دین اساسا مولود جهل نیست ، مولود ترس هم نیست ، مولود علاقه فطری انسان به نظم و عدالت هم نیست ، دین اختراع طبقه حاکمه در مقابل طبقه محکوم است تا وقتی که جامعه طبقاتی وجود دارد ولو آنکه علم بعرش هم برسد باز دین هست . جامعه اشتراکی بوجود بیاورید ، طبقات را از میان ببرید ، طبقات را که از میان بردید دین هم خود بخود از میان خواهد رفت دین یک ابزاری است ، یک دامی است ، یک شبکهایست که طبقه حاکم نصب کرده است ، وقتی خود آن طبقه از بین رفت ابزار کارش هم از میان میرود ، خلاصه اینکه مساوات کامل برقرار کنید ، دین از میان خواهد رفت . به هرحال به طور کلی می توان نظریات مختلف را در مورد منشأ پیدایش دین اینگونه بیان نمود:
منشأ پیدایش دین از نظر فویرباخ
فویرباخ که یک فیلسوف مادی است حرف عجیبی زده است . خواسته دین و مذهب را تحلیل روانشناسانه و جامعه شناسانه کرده باشد بر همان اساسی که از اول فرض بر این است که مذهب مبنای منطقی ندارد . میگوید انسان دارای دوگانگی وجود است . ( خود همین حرف را از مذهب گرفته ) . انسان ، وجودی عالی دارد و وجودی دانی . همین چیزی که ما میگوییم جنبه علوی و جنبه سفلی . جنبه سفلی انسان جنبه حیوانیت انسان است که مانند حیوان جز خور و خواب و خشم و شهوت چیزی سرش نمیشود ، و جنبه علوی انسان همان انسانیت انسان است - که فویرباخ این را دیگر جزء وجود انسان دانسته و ناچار برای آن اصالت قائل شده است - ، و آن همانی است که دارای یک سلسله فضائل است ، شرافت ، کرامت ، رحمت ، خوبی ، نیکی ، همه این حرفها در آنجاست . بعد میگوید که انسان ( ناچار باید بگوید که همه انسانها اینجور هستند ) تنمیدهد به دنائتها یعنی تابع جنبه سفلی وجودش میشود ، بعد که تابع جنبه سفلی وجود خودش شد میبیند آن جنبههای علوی با خودش جور در نمیآید ، چون خودش حالا شده یک حیوان پست منحط . بعد در حالی که همین شرافتها و اصالتها در خودش است فکر میکند که پس اینها در ماورای اوست ، و خدا را بر اساس وجود خودش میسازد . طبق نظریه آقای فویرباخ، مذهب عن قریب پایان پیدا می کند، یعنی انسان هر چه خودش را بیشتر بشناسد نیاز او به فرض خدا کمتر می شود و وقتی انسان خودش را خوب شناخت دیگر اصلا جایی برای مذهب باقی نمی ماند و انسان به جای اینکه خدا را بپرستد، به جای اینکه خدا را تجلیل کند خودش را تجلیل کند.
منشأ پیدایش دین ازنظر اگوست کنت و هربرت اسپنسر
اینها گفته اند مذهب مولود جهل است البته به دو گونه :نظر اگوست کنت به همان مسأله تعلیل حوادث است، یعنی می خواهد بگوید بشر بالطبع اصل علیت را پذیرفته است منتها بشرهای اولیه چون علل اصلی حوادث را نمی شناختند اینها را به یک سلسله موجودات غیبی، خدایان و امثال اینها نسبت می دادند. مثلا می دیدند باران می آید؛ چون علت آمدن باران را نمی شناختند می گفتند «خدای باران»؛ طوفان می آمد، نمی دانستند علت آن چیست، می گفتند «خدای طوفان» و همچنین حوادث دیگر.بنابراین از نظر او این فقط یک فکر است برای انسان، مثل آنچه که ما در باب توحید می گوییم که این فقط مربوط به مرحله شناخت است.
اسپنسر و دیگران به شکل دیگری مطلب را گفته اند و آن این است که انسان، اولین بار به دوگانگی وجود خودش به معنی دوگانگی روح و بدن معتقد شد از باب اینکه در خواب، مردگان و یا افراد زنده را می دید؛ مخصوصا خواب دیدن مردگان.افراد که می مردند، بعد از مردن به خوابش می آمدند، آنگاه فکر می کردکه این که در خوابش آمده یک موجودی است واقعا از خارج و آمده نزد او، و چونفکر میکرد که این که در خوابش آمده یک موجودی است واقعا از خارج آمده نزد او ، و چونمیدانست که او جسمش در زیر خاک پوسیده پس معتقد شد که او یک روحی دارد .اینجا بود که معتقد شد همه ما انسانها روحی داریم و بدنی . بعد این را تعمیم داد به همه اشیاء ، یعنی برای همه اشیاء جان قائل شد ، برای دریا جان قائل شد ، برای طوفان جان قائل شد ، برای خورشید جان قائل شد . . . ، آنگاه در گرفتاری و هنگامی که با این نیروهای طبیعی مصادف میشد همچنانکه وقتی با یک انسان قدرتمند مصادف میشد همچنانکه وقتی با یک انسان قدرتمند مصادف میشد برایش هدیه و نذر میبرد ، احیانا تملق میکرد و از اینجور کارها ، شروع کرد همین کارها را یعنی پرستش در مقابل نیروهای طبیعت انجام دادن .اسپنسر مسأله پرستش را توجیه میکند که اول بار پرستش از کجا پیدا شد ، و از اینجا پرستش نیروهای طبیعت پدید آمد .پس اگوست کنت فقط توجیه نظری و فکری مطلب را بیان میکند ، اسپنسر ریشه پرستش را بیان کرده که اولین بار پرستش از کجا شروع شد ، از پرستش نیروهای طبیعت شروع شد و این عملی است از قبیل تملقها و پیشکش بردنها و هدیه بردنهایی که انسانها برای انسانهای زورمندتر از خودشان انجام میدهند . همان طور که برای انسانها هدیه میبردند برای آنها قربانی میکردند ، و همان طور که در مقابل انسانها تملق میگفتند در مقابل آنها عبادت میکردند ، ذکر میگفتند و امثال اینها .
منشأ دین از نظر راسل
دین ناشی از ضعف و زبونی ( ترس ) است. این نظریه مذهب را ناشی از ضعف و زبونی انسان میشمارد . که همان مسأله ترس است و شاید کسی که بیشترین تأکید را دارد راسل باشد . کتاب برگزیده افکار راسل از کتاب تعلیم و تربیت و نظم اجتماعی او چنین نقل میکند : اعتقاد بهخدا و زندگی پس از مرگ این امکان را به ما میدهد که زندگی را با شهامت پرهیزکارانه کمترین بالنسبه به شکاکیون ادامه دهیم ، یعنی اینکه اعتقاد به دین ، ما را کم شهامتتر میکند . گروه بسیاری زیادی از مردم ایمان خود را به این احکام مذهبی در سنینی که یأس و نومیدی زود بر انسان چیره میشود از دست میدهند و بنابراین نسبت به افرادی که هرگز پرورش مذهبی نداشتهاند باید با ناکامیهای بسیار سختتری مقابله کنند .مسیحیت دلائلی ارائه میدهد که از مرگ و یا کائنات نترسیم ولی برای حصولبدین منظور در تعلیم مکفی صفت شهامت موفق نمیشود در حالی که اشتیاق به اعتقاد مذهبی به مقدار معتنابهی محصول ترس آدمی است . طرفداران مذهب به این فکر که بعضی از انواع ترس را نباید به حساب آورد ابراز تمایل میکنند . به نظر من ایشان از این بابت سخت در اشتباهند . اینکه بگذاریم کسی جهت اجتناب از ترسها به اعتقادات دل خوش کننده تمسک جوید هرگز زندگی کردن به بهترین راه ممکن نامیده نمیشود . تا مادامی که مذهب به ترس پناه میبرد از ارزش و مقام انسانی خواهد کاست . همچنین از کتاب اجتماع انسانی راسل چنین نقل میکند : فکر میکنم انسانی که نتواند وجود مهلکههای زندگی را بدون قبول افسانههای تسلی بخش تحمل کند وجودی ضعیف و قابل تهدید است . چنین انسانی قطعا در بخشی از وجود خود بدین حقیقت معترف است که آنچه را او قبول کرده جز افسانه و اسطوره نیست و قبول آنها صرفا به خاطر آرامشی است که به وجود میآورند اما هرگز جرأت روبرو شدن با چنین افکاری را ندارد . حتی میتوان گفت که او چون به غیر منطقی بودن افکارش داناست پس بنابراین نسبت به آنها تعصب میورزد و از بحث و مباحثه پیرامونشان گریزان است . تشریح مطلب این است که انسان ، پدیدههایی را میدیده و میترسیده و در ترس از اینها احتیاج داشته که این اضطراب و نگرانی درون خودش را به یک صورتی به آرامش مبدل کند . نمیتوانسته با علم و با شناخت واقعی پدیدهها که بعد منجر به پیدا کردن یک راه حل مناسبی برایش میشود این آرامش را کسب کند ، ناگزیر میآمده به جای علاج واقعی به مسکن پناه میبرده و میآمده به جای علاج واقعی به مسکن پناه میبرده و میآمده یک دل خوشی کنکی برای خودش ایجاد میکرده ، مثلا با اعتقاد به قضا و قدر ، ناملایمات زندگی را برای خودش حل میکرده ، با اعتقاد به بهشت و اعتقاد به اینکه اگر اینجا ما ناراحتی میکشیم در عوض بهشتی است ، ناملایمات را برای خودش آسان میکرده ، و از این قبیل...
نظریه ویل دورانت در مورد پیدایش دین
ویل دورانت با اینکه خودش یک آدم لامذهبی است ، در کتاب درسهای تاریخ تعبیری دارد که معلوم است از روی ناراحتی و خشم است ، توجیهاتی را که راجع به پیدایش دین کردهاند نقل میکند و میگوید اینها درست نیست ، و در پایان میگوید " دین صد جان دارد ، هر چه آن را بکشی دو مرتبه زنده میشود " . و این یک حقیقتی است . میگوید اینهمه در جاهایی با دین و مذهب مبارزه کردند و به حساب خودشان به کلی آن را ریشه کن کردند اما دوباره زنده شد . هر عادتی ، یک نسل که با آن مبارزه کردند دیگر در نسل دوم نمیتواند وجود داشته باشد . میگوید هر چه میزنندش دو مرتبه از نو زنده میشود . باید به او گفت تا جانت در بیاید
نظریه مارکسیسم در مورد پیدایش دین
در نظریه مارکسیستها الزاما باید قبول کنیم که در دوره اشتراک اولیه ، دین حتما وجود نداشته ، دین بعد از مالکیت و بعد از آنکه جامعه به دو گروه استثمارگر و استثمار شده ، غنی و فقیر تقسیم شد ، پیدا شده است . بنابراین دین را طبقه حاکمه وضع کردهاند . طبق نظریه اینها ما باید قبول کنیم که واضعین اولیه دین ،خودشان جزء طبقه حاکمه بودهاند . ولی نظریات دیگر به طبقات کار ندارد ، طبقه حاکم و محکوم نمیشناسد و برایش فرق نمیکند . مارکسیستها آمدند و گفتند بشر در ابتدا زندگی اشتراکی داشته است ، آن وقتی که زندگی ابتدائی و قبیلهای بوده است ، در آنزمان اساسا دینی وجود نداشته ، بعلل خاصی مالکیت پیدا میشود . جامعه طبقاتی بوجود میآید ، فئودالیسم بوجود میآید ، بعد از فئودالیسم کاپیتالیسم پیدا میشود ، طبقه حاکم بوجود میآید و طبقه محکوم ، مظلوم و رنجبر و زحمتکش ، بالاخره در جامعه فئودالیستی و کاپیتالیستی طبقه حاکمه برای اینکه منافع خود را حفظ کند دین را اختراع میکند تا طبقه محکوم در مقابل او قیام نکند دین وسیلهایست ، افساری ، پوزبندی است برای طبقه مظلوم و محکوم از طرف طبقه ظالم و حاکم .
منشأ پیدایش دین از نظر دورکهیم
دورکهیم از کسانی است که روی یک سلسله مسائل دیگری چنین نظریهای را ابراز کرده است ، روی مطالعاتی که گذشتگان او روی قبایل بدوی گذشته که در دورانهای خیلی باستان بودهاند یا روی قبایل بدویای که در زمان ما هم میگویند تا قرن هجدهم وجود داشتهاند و شاید الان هم وجود داشته باشند و به اصطلاح روی ادیان بشرهای اولیه ( ادیان ابتدایی)انجام دادهاند ، که میبینید در همه این کتابها مینویسند و معتقد هستند که در آن بدویترین حالات بشر هم نوعی پرستش وجود داشته است ، پرستش مظاهر طبیعت اما با عنوان یک نوع تقدس بخشیدن به آنها . مثلا میگویند که در برخی غارها آثاری هست ، سنگها ، مهرهها و تسبیح مانندها پیدا شده است که نشان میدهد که بشر اولیه برای آن مهرهها یک نوع تقدسی قائل بودهاست ، آنها را میبوسیده و برای آنها فوق العاده احترام قائل بوده است . راجع به اینکه آیا اینها دو نوع مذهب بوده یا هر دو یک چیز است ، بحث دارند ، بعضی میگویند یک چیز است و بعضی میگویند دو چیز است . یکی دیگر از حرفهایی که راجع به اقوام اولیه گفتهاند مسأله توتم و توتم پرستی است .
معتقدند که اقوام بدوی گذشته و بعضی از اقوام بدوی زمانهای نزدیک به زمان ما در واقع یک نوع حیوان را پرستش میکردهاند به این اعتقاد که خود را با آن حیوان از نظر نژاد یکی میدانستهاند یا اساسا خودشان را از نسل آن حیوان میدانستهاند . این عقیده که انسان از حیوان به وجود آمده است ، که صورت علمیاش در داروینیسم هست ، صورت غیر علمیاش در همان اقوام اولیه بوده است . مثلا یک قومی نسب خودش را به گاو میرسانده ، که معتقدند منشأ اولی گاوپرستی و اینکه گاو تقدس پیدا کرده در هند این بوده که توتم اقوام هندی خیلی قدیم گاو بوده منتها بعد تطور پیدا کرده و آن افکار بعدیش از بین رفته ولی تقدس گاو باقی مانده است یا مثلا بعضی فلان مرغ را توتم خودشان میدانستهاند . راجع به توجیه این مطلب که چگونه میشود که این فکر در مردمی پیدا میشود که ما از نسل فلان حیوان هستیم و بعد هم به پرستش آن حیوان میپردازند و برای آن حیوان یک قداستی و یک قدرت خارق العادهای قائل میشوند ، آن حیوان را محافظ قوم و محافظ قبیله میدانند و این جور چیزها ، میگویند دورکهیم معتقد بوده است که این همان تجلی روح اجتماعی انسانهاست ، به این معنا که چون واقعا هر انسانی در خودش دو " من " احساس میکرده ، یک " من " از آن جهت که من زیدم پسر عمرو " من " ی که در مقابل آن ، " من " فرد دیگر را میگذارند : این مال من است نه مال تو و یک " من " دیگر که آن ، من جمعی است ( مثلا برای ما که ایرانی هستیم " من ایرانی " یک " من " مشترک است ) ، آری ، چون چنین بوده است ، این قبایل که آن حیوان را میپرستیدهاند در واقع جامعه را میپرستیدهاند ، این عقیده برایشان پیدا میشده که همه افراد این قبیله از اولاد او هستند ، بعد اگر او را پرستش میکردند نه فقط به اعتبار این بوده که نسب ما به او منتهی میشود بلکه همچنین به اعتبار این بوده است که او مظهر این جامعه است و در واقع میخواستهاند جامعه خودشان را پرستش کنند .
حال ، آن شکل خیلی عالیتر و مدرنتری که نوعی " بازگشت به از خودبیگانگی " است ، در انسان واقعا دو نوع " خود " وجود دارد : خود فردی و خود جمعی ، بسیاری از کارها را که انسان میکند به اعتبار خود جمعی و من جمعیاش میکند ، مثلا انسان در یک جا ایثار میکند ، شما ایثار را این جور معنی میکنید که " ایثار " یعنی غیر را بر خود مقدم داشتن ، بعد دنبال توجیه و تحلیلش هستید که آخر چطور میشود انسان که بالفطره برای خودش باید کار کند چه احساسی در انسان هست که غیر را بر خود مقدم میدارد ؟ ! یک کاری است که با منطق عقل جور در نمیآید ، در عین حال انسان این کار را میکند و این را برتر هم میداند از اینکه کاری را برای خودش بکند ، و این را یک کار مقدس میداند . میگوید شما اشتباه میکنید که میگویید ایثار یعنی غیر را بر خود مقدم داشتن . نه ، او خود را بر خود مقدم میدارد ، چون دارای دو " خود " است : خود اجتماعی و خود فردی . این الان آن " خود " ش هست که تجلی کرده است . باز هم " خود " برای " خود " کار کرده ولی نه خود فردی بلکه خود جمعی . بنابراین اخلاق هم به این شکل توجیه میشود . حس ملیت و ملت پرستی و فداکاریها و از خودگذشتگیها برای قوم و برای ملت و برای جمع نیز همه توجیه پذیر است : اینها کار کردن برای غیر نیست کار کردن برای " خود " است که همان خود جمعی باشد .
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 17 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله منشأ دین از نظر جامعه شناسی دینی اروپا