دانلود با لینک مستقیم و پر سرعت .
فرمت فایل:WORD(قاببل ویرایش)تعداد93 صحفه
مقدمه :
در طول تاریخ – تمدنهای سنتی به چادر، مقبره و محراب به عنوان سمبومی از عالم کائنات می‌نگریستند ایدة «خانه کیهانی» از ارتباط دادن ساختمانها با آسمانها توسعه یافت. از آنجا که شکل کرومی معنایی ژرف برای انسان سنتی داشت. طبیعی بود که این معنارا ازشکل مشابه دیگری منتقل کند. اصطلاحات «چادر کیهانی» «چتر الهی» «بیضعه کیهانی» و «جام آسمانی» نشانگر عقاید سنتی و معانی باطنی دربارة گنبد هستند.
در فرهنگ اسلامی گنبد دارای تجلی زنده‌ای از جهان شناسی اسلامی است. به وسیلة معانی سمبرلیکی مفاهیم مرکز، دایره و کره نهفته در گنبد به تمامیت به واقعیت می‌پیوندند. یک ارتباط اساسی در این مورد که تأکید زیادی روی آن است. ایدة روح می‌باشد که همزمان همه موجودات را فرا می‌گیرد، همان گونه که گنبد فضای محدود به خود را در بردارد و طاق آسمان که همة آفرینش را احاطه می‌کند. عبور این «روح» از نوک گنبد سمبول و حرکت است. این عبور را می‌توان به طرف پایین و دارای انبساط به سمت کثرت یا به طرف بالا و دارای انقباض به سمت وحدت دانست.
گنبد یک شکل از صورت زنده است. ایده‌ای است که در امکانات مادی تجلی می‌کند. در پیشینة صحرانشینی، گنبد شبیه به ساختمانهای گنبدی است که از اسکلتها گرد چوبی ساخته می‌شدند و روی آنها با پارچه یا پوست پوشیده می‌شد. پس از گسترش گنبدهای چربی به توسط انسانهای شهرنشین – معماری آجر و سنگ به عنوان ادامة آن آغاز شد و شکلهای قابل احترامی با مواد و مصالح دائمی و سنگین ساخته شد. مهارت و استادی معماران باعث سبکتر شدن وزن گنبد شد. زیرا معیار بارز زیبایی در گنبد همان سبکی آشکار آنها بود، چه از نظر مواد سازنده آن و چه از نظر دیدگاه چشم. زیرا تقلید «سنگین» تنها هنگامی کامل می‌شود که با سبکی از لی «چادر کیهانی» که از آن منشأ می‌گیرد، همساز شود.
الگوها و رنگها، هم داخلی و هم خارجی می‌تواند در این سبکی نقشی داشته باشند. چرخهای کیهانی یا مندلها، مانند شکوفه‌های ایجاد شده به توسط هندسة دایره روی سطوح گنبدی نمایان می‌شود. رنگها، ملایم و آرام – تصور عقل را ایجاد کرده و به شور و هیجان نفس اشارت دارند. این رنگهای سفید، سبز، آبی – فیروزه‌ای. طلایی یا حاصل آجر کاری و گچبری یا ترکیبی از آنها هستند. گنبد در همة تجلیاتش محل «عرش الهی» پذیرای عقل و آزاد از زمان در شکل است.
پیامبر اکرم (ص) در معراج خود، گنبد بسیار بزرگی از مروارید مفید را تشریع می‌کنند که روی چهار ستون کناری قرار داشت و روی آنها چهار قسمت «بسم الله الرحمن الرحیم » نوشته شده بود و از آن چهار چشمه آب، شیر، عسل و شراب جاری بود. این تمثیل مدل روحانی هر بنای گنبدی را توضیح می‌دهد. مروارید سفید سمبل «الروح» است که گنبد آن همة خلقت را احاطه می‌کند. روح کلی که قبل از دیگر مخلوقات خلق شده است. عرش الهی نیز که همه چیز در برمی‌گیرد (العرش المحیط) سمبول عرش، فضای نامرئی فراسوی آسمان پرستاره است. از دیدگاه جسمانی، که برای انسان طبیعی است ستارگان در کره‌های متحدالمرکز حول زمین حرکت می‌کنند و به وسیلة فضای بی انتها احاطه شده‌اند و خود این فضا به توسط روح کلی که به عنوان «محل» متافیزیکی ادراک و معرفت در نظر گرفته می‌شود، در بر گرفته می‌شود.
مقطع یک گنبد شبیه به تیر (نیزه) و کمان «محمد» (ص) (کلمه) تیر «حقیقت محمدی» (روح) و نشانه و هدف آن «روح کلی» (الروح) است. پرواز این تیر روحانی پرواز و خروج از تاریکی به سوی «نور مطلق» می‌باشد. گنبد نشانة خدا شدن «کلمه» انسان است.
(مهرداد محمد حجازی – 1379)
فرآیند برنامه‌ریزی و سیاستهای طرح
2-1 تعیین استراتژی و اهداف کلان پروژه :
امروزه به دلیل غفلت از گذشته و تجربه‌هایی که می‌توانستیم از آنها درس بگیریم، با یک شهرسازی بحران زده روبرو هستیم. در حال حاضر و عدة تکامل و تعالی انسان از طریق پیشرفتهای مادی به صورت افسانه‌ای درآمده است. انسان در جهان بی انتهای ارتباطات غرق شده طرز تفکری که به عنوان تنها راه قابل قبول برای همة انسانهای این قرن تجویز شده و فضاها و عناصر زندگی و به طور کلی شهرهای ما را شکل داده است.
ساختمانهای بلند و حجیم، شبکه‌های شطرنجی وسیع و تراکم بیش از حد جمعیت، ابعاد انسانی و فرهنگی شهر را زیر سوال برده است. شهرسازی جدید علیه انسان و جامعه عمل کرده، از عملکرد طبیعی واحدهای اجتماعی مهمی مانند، خانواده، واحد همسایگی، محله و غیره جلوگیری می‌کند.
ساختمانهای بلند همة ارزشها و نسبتهای قدیمی کالبد و سیمای شهرها را زیر پا گذاشته، مناظر طبیعی شهرها را نیز از بین می‌برند. نمادهای انسانی با ارزشی نظیر مسجد – کلیسا – مدرسه و غیره که روزی از لا به لای ساختمانها از بافت متراکم و به هم فشردة شهرها سر بیرون کشیده و هویت و معنی محل را به بیننده منتقل می‌کردند، امروز در لابلای آسمان خراشهای سر به فلک کشیده به طور تحقیر آمیزی گم گشته‌اند.
از آنجا که مسجد پایگاهی برای آرامش یافتن روح و تزکیه و محلی برای دوری از جاروجنل دنیای امروز به شمار می‌رود که بشر امروز نیازمند چنین اماکنی می‌باشد و موضوع طراحی و بهینه سازی گنبد مسجد که به عنوان نشانه و عامل شناساندن این مراکز مورد تأکید و تأیید بوده است، انتخاب گردید.
با بررسی‌هایی که انجام گردید، مشخص شد که مسجد از ارکان مشخصی همچون، گنبد، مناره و برخوردار می‌باشد. که فضایی روحانی را ایجاد می‌کنند. لذا در این پروژه با توجه به مشکلات کمکهای مردمی ساخته می‌شوند) ناتمام باقی می‌مامند سعی شده است از روشی جدید برای ساخت گنبد این المان مهم مسجد پیشنهاد گردد.
شاید که بتواند با استفاده از روشهای جدید به کمک معماری امروزه آید و گامی ناچیز در جهت بهتر انجام گرفتن ساخت و ساز مساجد بردارد.
4-1 روشهای پژوهش و تفسیر مشکل :
در این پروژه برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز به منظور تکمیل تحقیقات نظری و عملی از روشهای کتابخانه‌ای و تحقیقات میدانی و همچنین مصاحبه کمک گرفته شده است.
لازم به ذکر است در این پروژه نام کلیه منابع کتابخانه‌ای و افراد مصاحبه شونده در انتهای تحقیقات در قسمت منابع ذکر شده است همچنین در جلوی هر قسمت از فاز تئوری که بر گرفته شده از کتب مورد بررسی بوده است حرف «ش» به معنای شمار ردیف در فهرست منابع و ماخذ و حرف «ص» به معنای شماره صفحه مطلب در کتاب منبع می‌باشد.
بررسی نیازهای قشر
استفاده گر
1-1-2 تعیین هویت و موقعیت استفاده گر
یکی از مهمترین عوامل مورد توجه انسان شناسایی خویش به عنوان موجودی مستقل و متمایز از دیگر پدیده‌هاست. این تمایل به تمایز نه تنها در مورد فردیته فرد که در مورد آنچه که به او متعلق است مصداق دارد، بلکه برای جامعه انسانی به عنوان یک واحد مورد توجه و طلب می‌باشد. به عبارت دیگر انسان تمایل دارد که متعلقات به او و همچنین جامعه و محیط و فضایی که او به آنها تعلق دارد، نسبت به دیگر عناصر و مجموعه‌های مشابه واجد هویتی خاص باشند. به طور مثال هر فرد تمایل دارد که کشور، شهر و محله‌ای که در آن زندگی می‌کند، یا گروه و دسته اجتماعی یا صنفی که به آن تعلق دارد، یا هر دین و مرامی که از آن پیروی می‌کند، واجد مؤلفه‌های هویتی باشد که آن را از دیگران متمایز گرداند و او بتواند به نوعی خویشتن را واجد هویتی بارز ببیند. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت که مسلمانان نیز به هویت داشتن شهر و محیط زندگی و متعلقات خویش تمایل داشته باشند. این هویت محیط زندگی را در بسیاری عناصر می‌توان جست و جو کرد که یکی از وجوه بارز شهر و طبیعتاً و اجزاء و عناصر آن می‌باشد. یکی از عناصر اصلی شهر مسلمانان مسجد است که در بردارنده بیشتر عناصر مورد نظر نیز می‌باشد. در واقع با معرفی مسجد به عنوان یکی از مؤلفه‌های بارز هویت شهر و محل زندگی مسلمانان می‌توان به جزئیات و عناصری نیز پرداخت که از ابعاد روانی، معنوی، مادی ، کالبدی و شکلی می‌توانند به عنوان عنصر متذکر به هویت شهر و محیط زندگی و در نتیجه هویت جامعه ایفای نقش نمایند. (محمد تقی زاده 1379)
در هر حال تمرکز اصلی این پروژه بر شناسایی گنبد مسجد متوجه خواهد بود که می‌تواند به عنوان یکی از عوامل اصلی هویتی شهر مسلمانان ایفای نقش نماید.
گنبد مسجد یکی از مهمترین و مناسب ترین موارد بهره گیری از نمادها و هنرهایی است که به گونه‌ای خاص بر معنا تأکید دارند و می‌تواند تمام شهر و فضای آن را تحت تأثیر خویش قرار دهد و این نیاز نمازگزار مسلمان را پاسخ گوید که همانا نیاز به داشتن هویت بارز شاخص اسلامی است.
5-1-2- تعیین قدرت اقتصادی
با توجه به رواج ساخت مساجد توسط کمکهای مردمی و عادت پسندیده وقف در بین ایرانیان مسلمان ناگفته پیداست که روند ساخت و ساز و تجهیز مساجد و تأمین مایحتاج اولیه آن با مشکلات عدیده‌ای روبرو است. از این رو می‌بایست طراحان و سازندگان مساجد روند برنامه ریزی ساخت مساجد را همسو با توان اقتصادی صندوق مالی آن پیش بینی نمایند. یکی از مهم ترین دلایل ناتمام ماندن بناهای مساجد عدم برنامه ریزی ساخت می‌باشد که این موضوع غالباً به دلیل استفاده از شیوه‌های سنتی و گران قیمت می‌باشد.
لذا می‌بایست روند ساخت و ساز مساجد را با حداقل امکانات مادی از طریق ایجاد سبکهای نوین در ساخت و ساز میسر نمود به گونه‌ای که به نیازهای زیبایی شناختی غازگران و هویت مسجد خدشه‌ای وارد نگردد.
بررسی نیازها در تولید و محصول
1-2-2- تاریخچه محصول
از آنگاه که مردمان غارها و اشکفت‌های کوهساران را رها کردند و در دامنه کوهها و میان دشتها شدند نخستین چیزی که ناگزیر از فراهم کردن آن بودند سر پوشیده‌هایی بود که بتواند مانند غار پناهگاه آنان باشد.
اگر چه در روزهای نخستین نیاز به شبستان‌های گسترده نبود و همین که پناهگاهشان خانواده کوچکی را در زیر آسمانه خود جای می‌داد خشنود بودند ولی دیری نپایید که خانواده‌های کوچک به هم پیوستند و دسته و گروههایی را تشکیل دادند که کند کوچکی در دل زمین کنده بودند یا آشیانه و کلبه‌ی مختصری که با چوب و شاخ و برگ و خار و خاشاک برپا شده بود نمی‌توانست دسته یا گروهی را سرپناه باشد و نیاز به سر پوشیده‌های گسترده، دیرک و ستون را پدید آورد و شبستانها، نهانخانه‌ها و تالارهای چهلستون، به جای کلبه‌های نئین و چپرهای چوب پوش و کندهای غار مانند نشت. ولی وجود تعداد زیادی دیرک و ستون (که طبعا در آغاز بسیار به هم نزدیک بود) مانع دید می‌شد، به ویژه هنگام برگزاری آئینها و جشنها و میهمانیها این کاستی بیشتر به چشم می‌خورد.
به همین دلیل نخست کوشیدند تا آنجا که میسر است ستونها را از همدیگر دور کنند. برای اینکار ناچار به فراهم کردن فرسب‌ها و تیرهای سخت و استوار و کشیده شدند. ولی باز هم ناتوانی تیرهای چوبین در بردن بار دهانه‌های بزرگ کار را دشوار می‌کرد این بود که پوشش دهانه‌های بزرگ بی ستون آرزوی معماران روزگار باستان شد.
ساختمان تالار چهل ستوم در جهان کهن، نمونه‌های بیشماری داشت. ولی برای نخستین بار در ایران و در شهر پارسه یا تخت جمشید بود که با فراهم کردن چوب کنار از جاهای دور دست (مانند جبل عامل) و فرسب و لته و تخته چوب چندن و ساج از گنداره، معمار یا رازیگر پارسی توانست فاصله دو ستون را تا حداکثر ممکن (یعنی در حدود شش گز – نزدیک 4/6 متر) برساند. در حالی که پیش از آن در چهل ستونها و ستاوندها کمتر، گاهی سطبران ستونها بیش از فاصله میان آنها بود (مانند معابد مصری).
اگر چه این پیشرفت بسیار چشمگیر بود ولی ایرانی به آن خشنود نشد و برای برگزاری جشنها و بارهای شاهانه چیزی گسترده‌تر و پیشرفته‌تر آرزو می‌کرد. پس از یورش خشمگینانه و دژخیمانه اسکندر ویرانگر به ایران، با اینکه امید داشت ایران و آسیا را یونانی کند و فرهنگ باختری را به زور در خاور زمین فرمانروا سازد جز چند مورد معدود (مانند آتشکده خورهه) که تا حدی از سر ستونهای معروف به (ایونی – ایونیک) استفاده شده بود معماری یونان هرگز نتوانست در ایران جای گرم کند (این نکته نیز جالب توجه است که نمونه کلیه سر ستونهایی که امروز به نام توسکان و دور یک و یونیک معروف شده در استودانها و پرستشگاههای کهن ایران مانند فخریکه و سکاوند و قزقاپان و داودختر و در روزگاری بسیار کهن‌تر از دوران درخشش معماری یونان به کار گرفته شده و به خوبی می‌تواند خاستگاه خود را نشان دهند و ما در بحثی دیگر از آن سخن خواهیم گفت. از همان روزهایی که شاهنشاهی هخامنشی فرو می‌افتاد معماران ایرانی بر آن شدند که طاق و گنبد را (که پدیده طبیعی و خاص معماری ایران است) جانشین تخت بام و خرپشته چوبین کنند. چه آوردن چوب سدر از جبل عامل و ساج از گنداره همیشه میسر نبود و در جنگلهای تنگ و جلگه‌های درندشت هم چوب سخت و استوار و کشیده به زحمت فراهم می‌شد (اگر چه در جنگلهای انبوه شمال و جنوب تا اندازه‌ای به دست آمد) از آن گذشته وجود موریانه‌ای به نام ترده در بسیاری از نقاط ایران کاربرد چوب را کاری بی منطق و گاهی بسیار خطرناک جلوه می‌داد.
طاق و گنبد و چفد (قوس) در ایران پیشینه‌ای کهن دارد و معماران روزگار باستان نمونه‌های شگفتی از آن را در معبد زیرین چغازنبیل (که از مصالح آن برای ساختمان چغازنبیل استفاده شده) و تپه نوشیجان و ویرانه‌های سیستان و ستودانهای کومیش دامغان به دست داده‌اند (از آغاز هزاره دوم تا آغاز شاهنشاهی پارس) که دنباله آن تا روزی که معماری ملی رواج داشت ادامه یافته است (و چون طاق و چفد ایرانی تابع فلسفه بر مینای ریاضی ویژه‌ای است که پایگاهی ارجمند در معماری و فن ساختمان دارد در گفتار دیگری از آن سخن خواهیم گفت)
در همین پدیده‌های شگفت معماری، گنبد پایگاه بلندی دارد و دلایل بسیاری در دست داریم که این پدیده شگفت آور زاده نبوغ ایرانی است. با توجه به دشواری پوشش دهانه‌های بزرگ با فرسب چوبین و مزاحمتی که وجود ستونهای چوبی متعدد در زمینه تالارها برای دید ایجاد می‌کند به خوبی به اهمیت پوشش گنبدی پی خواهیم برد که می‌تواند دهانه بزرگی را سرتاسر و دیوار به دیوار بپوشاند.
برای اینکه زمینه چهار گوش را با گنبد بپوشانند می‌بایست نخست آن را به هشت گوش و سپس شانزده گوش و بالاخره به دایره تبدیل کنند و این کار با پوشش گوشه‌ها میسر می‌شد.
معماران ایرانی برای پوشش گوشه‌ها، دو روش پدید آوردند که یکی را سکنج (به کسر سین و ضم کاف) و دیگری را ترنبه (به ضم ت و ر) می‌گویند.
سکنج یا کنج بیرون جسته و ترنبه یا حفره پیش آمده نخست به یاری چوب – و پس از آن با طاقهای بیضی و شیپوری اریب به صورت فیلپوش و پتکانه و پتگین در ایران پدید آمد و از نام آنها پیداست که از آنجا به سراسر جهان راه یافته است (چنانچه در زبان انگلیسی طاقهای گوشه گنبد را اسکوینج می‌گویند که از فرانسوی کهن اکس کوان به این زبان راه یافته و در زبان فرانسوی ترومپ (هر چند که سکنج و ترنبه در معماری ایرانی دو شیوه جداگانه دارد ولی پیداست که خاستگاه انگلیسی و فرانسوس آنها یکی بوده است!»
ترنبه‌های پیش از اسلام ایران، بسیار ساده و به صورت فیلپوش زده می‌شد (یعنی گوشه‌های فضای زیر گنبد را با پوشش ساده ضربی پیش می‌کردند تا نزدیک دایره شود و بدون هیچ شکنج (طاق بند و کاربرند روی ترنبه و زیر گنبد) رگهای پوشش را چرخ می‌انداختند (مانند بافت سبد). این روش زیر سازی در شهرهای جنوبی کشور تا بعد از حمله مغول هم معمول بوده (و توسط معمارانی که تیمور لنگ جهت ساختمان پایتخت، از جنوب ایران – به خراسان برده) بار دیگر در نقاط دیگر هم به کار رفته و گنبدهای زیبایی چون گنبد مسجد کبود (فیروزه اسلام) و مسجد شیخ لطف الله را به وجود آورده است. ولی پس از اسلام (به ویژه در سه چهار قرن آغاز آن) چون معماران مسلمانی ایرانی از شکوه افزون بر نیاز را نمی‌پسندیدند با یاری شکنج سازی و به ویژه طاق بندی می‌کوشیدند که از ارتفاع زیر بندی هر چه بیشتر بکاهند چنانکه در مورد گنبد هم تلاش می‌کردند که به اندازه گنبدهای پیش از اسلام خیز نداشته باشد. همزمان با پیشرفت فن ساختمان گنبد در کشورهای دیگر هم گنبدهایی حتی با دهانه‌های بزرگتر از گنبدهای ایرانی زده شده است ولی گنبد ایرانی دارای ویژگیهای چندیست که آن را شاهکار کرده است.
در سرزمینهای دیگر (مثلا روم) شکل نیمکره را برای گنبد بر می‌گزینند و چون میانتار رانش بر منحنی آن منطیق نمی‌شد ناچار بودند که کناله‌های آن را هر چه سطبر تر کنند تا در برابر رانش سدی باشد. در صورتی که معماران ایرانی نیم دایره (و اصولاً مکان هندسی) را برای پوشش مناسب نمی‌دانستند و شکلهایی نظیر تخم مرغی و هلوچینی و بیز را انتخاب می‌کردند که خود به خود میانتار رانش ببود و این حس انتخاب (که بر اصول دقیق ریاضی نهاده بود) باعث می‌شد که بتوانند طبره یا ضخامت گنبد را در خاستگاه و پاکار تنها به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند (که البته هر چه بالاتر می‌رفته نازکتر می‌شد تا به کلاله می‌رسید)
گنبدهای ایرانی بی هیچ چوب بست و قالب ساخته می‌شده بدین ترتیب که در مرکز محوطه زیر گنبد تیر راست و بلندی را کار می‌گذاشتند که ارتفاع آن تا نزدیک گنبد می‌رسید و پیرامون آن را با چوبهای دیگری مانند پره‌های چرخ به چنبره گنبد می‌بستند که تکان نخورد آنگاه در هر دو کانون بیضی (نیم بیضی) که باید گنبد زیرین بر آن منطبق باشد دو گلمیخ حلق دار می‌کوبیدند و دو سر زنجیری را به حلقه‌ها متصل می‌کردند. طول زنجیر به اندازه‌ای بود کهاگر آن را نصف می‌کردند به پاکار یاکیز گنبد می‌رسید بدین آزمایش کند. دستگاه تیر و زنجیر را روی هم «شاهنگ و هنجار» می‌گفتند (یکی از این شاهنگ و هنجارها در گنبدی نیمه کاره در اصفهان یافت شده و برای مطالعه در جای خود نگهداری می‌شود). سازنده گنبد با استفاده از این دستگاه و پیمون‌ها (مدول و ضابطه) گنبد زیرین را مانند تاپو می‌ساخت و بی آنکه نیازی به چوب بست داشته باشد رگهای آن را چرخی روی هم استوار می‌کرد (و چون می‌دانست که در هر منطقه طبره یا ضخامت گنبد چه اندازه است) در شکرگاه (زاویه 5/22 درجه) یک آجر و در میان یک آجر دیگر و در آوارگاه (5/47 درجه) باز هم یک آجر از ضخامت آن می‌کاست تا به کلاله می‌رسید و چون در نوک گنبد رگ چین چرخی میسر نبود و آجرها خرد و کوچک می‌شد ستونکی در قله گنبد می‌ساخت (مانند طوقه چاه) که بتواند گنبد زیرین و همچنین توق یا ماهرخ را به آن متصل کند. گنبدهای ایرانی دو پوش است و پوشش زیرین همیشه به شکل نصف تخم مرغ و در گنبد پر دهانه به شکل تاپوهای بزرگی است که به آن چیله یا چپلو می‌گویند. گنبد شکلهای مختلف و متنوعی دارد مانند رک (مخروطی و هرمی)، خانگی (تخم مرغی)، نار (پیازی) و شبدری، گنبد زیرین بسته به اندازه دهانه باخیزهای مختلف زده می‌شود ولی همیشه شکل آن تخم مرغی است. قطر گنبد را دهانه و ارتفاع آن را افراز و نسبت افراز، به دهانه را «خیز» می‌گویند.
گنبدهای قبل از اسلام بیشتر باخیز دو گره در گز (هرگز مساوی 066/1 متر و شانزده گره است) و حتی پیش از آن زده می‌شد. ولی پس از اسلام معماران ایرانی کوشیده‌اند تا آنجا که ممکن است افراز گنبد کمتر باشد و اغلب گنبدها پس از اسلام باخیز یک گره در گز زده شده مگر اینکه از شانزده گز بیشتر دهانه داشته باشد که ناچار بوده‌اند مانند گنبدهای پیش از اسلام خیز آن را دو گره و سه گره در گز بگیرند (مانند گنبد سلطانیه). دو پوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است. گنبدهای پیش از اسلام و همچنین گنبدهایی مانند گنبد سلطانیه و شیخ لطف الله و گنبد خانگی جامع اصفهان دو پوش پیوسته است.
چنانکه گاهی دو پوسته بی هیچ واسطه‌ای به هم متصل می‌شده و گاهی هم فقط صندوقه یا کندو و شیاره‌ای میان آنها فاصله بوده است . ولی در گنبدهای گسسته گاهی دو پوسته در کلاله از هم فاصله می‌گیرند (مانند گنبد جامع یزد و جامع گلپایگان و اغلب گنبدهای قرن هفتم به بعد) و گاه بر روی گریو یا گردنی استوانه مانند پوسته بیرونی با فاصله چشمگیری از گنبد زیرین استوار می‌شود (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبدهای سهل بن علی در آستانه اراک و مسجد امام (شاه) و مدرسه مادر شاه (چهار باغ اصفهان). برای ساختمان گنبدهای گریو دار از دیوار کهایی استفاده می‌کردند به نام پره که در درون گریو جای می‌گرفت و گاه تویزه یا طاقی تیغه‌ای روی آنها زده می‌شد تا بتوانند پوسته نازک روئین را نگاه دارند.
در فرود (قاعده) گنبدهای گسسته گریو دار گاهی آوگون می‌گذاشتند یعنی منحنی گنبد را متمایل به درون می‌ساختند تا رانش آن را به درون برانند (مانند گنبد مسجد امام (شاه اصفهان) و گاه چانه یا پیش آمدگی اندکی داشت (مانند گنبد آستانه مطهر حضرت رضا (ع) و گنبد الله مقبره شیخ صفی در اردبیل و گاه شلال داشت یعنی منحنی آن در قاعده به خطی مستقیم مبدل می‌شد ولی در گنبدهای بی گریو به جای گریو چنبر تنها یا اربانه (دیسک) می‌گذاشتند. هشت چنبر منشور هشت گوش یا چند وجهی است که گنبد را بر روی آن می‌ساختند. گاهی هم به جای پوشش برونی خر پشته می‌ساختند (مانند گنبد مشهد میر بزرگ در امل)
گنبدهای رک نیز به انواع گوناگون ساخته می‌شده مانند ارچین که قطعات سنگ یا آجر را روی هم می‌چیدند (مانند گنبد دانیال نبی در شوش و آرامگاه یعقوب لیت در جندی شاپور (شاه آباد اهواز) و گاهی به صورت هرم ساخته می‌شده است و گاهی مخروطی که آخری را خرستو یا خرستوک می‌نامند.
نفوذ روش گنبد سازی ایرانی در باختر زمین (که شاید اندکی پس از حمله مغول آغاز شده) تحول چشمگیری در معماری آن مناطق به وجود آورده است.
انتخاب شکل تخم مرغی به جای نیمکره برای گنبد زیرین و استفاده از پوشش زیرین (مانند ایران) به معماران مغرب زمین امکان داده است که گنبد نازک و سبک و خوش اندامی پدید آورند، همچنین استفاده از ترنبه و سکنج که (پیش از آن در غرب رایج شده بود) پوشش فضاهای بزرگ چهارگوش را آسان کرده بود و دیگر لازم نبود که زمینه زیر گنبد دایره باشد و بالاخره فن گنبد سازی ایرانی روش پوششهای پوسته‌ای را در عصر ما به ارمغان آورده چنانکه پیش از آن هم شاهکارهایی چون گنبد «سن پیر» از هنر بارور ایرانی زاده بود (محمد کریم پیرنیا 1374)
3-2-2 روش ساخت و امکانات تکنولوژی
پیشینه ساخت
تعریف هندسی کنید
در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دوران چفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می‌آید. اما در زبان معماری : گنبد پوششی است که بر روی زمینه‌ای گرد برپا شود.
گنبد از سه قسمت تشکیل شده است
- گنبد خانه یعنی زمینه
- بشن = هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می‌آید و یک یا دو طرف آن باز است (در گنبدهای قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه‌های باز منتهی می‌شد.
- چپیره = جمع شده
از آنجاییکه در معماری ایرانی به ندرت به تهرنگ گرد برمی‌خوریم و معمولاً قسمت انتهایی بشن به شکل، مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آنرا تبدیل به دایره می‌کنند بعد گنبد روی آن سوار می‌شود. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبد سازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر می‌سازد . معمولاً در نقشه‌هائی که پوشش به صورت گنبد طراحی می‌شود زمینه را به شکل مربع در نظر می‌گیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به 8 و 16 و 32 و بالاخره دایره کرد.
گنبد سازی در ایران به ندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده است در این صورت مستطیل تبدیل به 6و 12 و سپس بیضی نزدیک به دایره می‌شود و گنبد روی بیضی قرار می‌گیرد. به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کمبیزه گفته‌اند. از نمونه‌های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند.
چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم می‌شود :
- گوشه سازی = گوشه بندی
گوشه سازی با گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب 16و32و64 گوشه و بالاخره دایره و با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به 6 و 12 گوشه و بالاخره بیضی است. در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه‌های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه شود مثلاً نسبت 4 و 3/4 قابل تقسیم است. البته با استفاده از کاربندی انواع زمینه‌های مرسوم در معماری ایرانی را می‌توان به نحو مطلوب تبدیل به دایره کرد که در مباحث آینده جداگانه بررسی خواهد شد.
در اراک هم در کاروانسرای حاج علیقلی نمونه دیگریست. کاروانسرای کاشانی هم (در اراک) به همین طریقه ساخته شده است. طرز اجرا چنین بوده که چنین بوده که چوبها را در گوشه‌های بشن سوار می‌کردند و همین طور هم می‌چیدند تا مثل سبد جمع می‌شد و به صورت گنبد چوبی در می‌آمد.
در معماری ارمنی از این نوع گنبد زیاد به چشم می‌خورد. فضای زیر این گنبدها را معمولاً بزرگترین اطاق تشکیل می‌دهد. در خانه‌های روستایی نیز پوشش بزرگترین اطاق که معمولاً تنور هم در آن قرار دارد به صورت گنبد چوبی است.
در بازه هور خراسان بین خواف و نیشابور گنبدی دیده می‌شود که گوشه سازیهای آن با چوب ساخته شده و خود گنبد با سنگ لاشه. بنا متعلق به اواخر دوران اشکانی یا اوایل ساسانی است و در مجموع ناچیزتر از آنست که ما را به قضاوتی کلی در این باب رهنمود شود. لذا از گنبدهائی که همه مصالح آن از چوب بوده خاطره هائی باقیست. شاید ابیانه بهترین تجلی گاه آن باشد.
گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران متروک شد و علت عمده و اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران داخلی (ایرانشهر) بوده و هست.
قدیمیترین نمونه بجای مانده از گوشه سازی با چوب در بازه هور است که قبلاً اشاره شد.
در فهرج یزد هم با اینکه منطقه به شدت موریانه خیز است (احتمالاً به علت رواج چوب در منطقه شهدای فهرج) زیارتگاهی به چشم می‌خورد که گوشه سازی پوشش آن، از چوب بوده است. چوب گوشه‌ها توسط موریانه به کلی از بین رفته ولی خشت های پشت آن به نحو معجزه آسایی باقی مانده است و از خود گنبد نشانی دیده نمی‌شود.
در اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم در منطقه خراسان حدود مشهد و طوس و اطراف آن و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کمتر است استفاده از پوشش چوبی رواج می یابد.
نمونه این گوشه سازی با چوب بقعه شاه نعمت اله ولی در کرمان است و در این بنا برای گوشه سازی با یک تخته، شانزده ضلعی را به 32 ضلعی تبدیل کرده اند. در گنبد هارونیه طوس نیز همین عمل تکرار شده است. در مسجد جامع قزوین از تخته استفاده کرده اند (گنبد قدیمی مسجد.) با اینحال نمونه های فوق انگشت شمارند و باید گفت که به علت اشکالات گوناگون استفاده از چوب منسوخ می شود.
بطوریکه گفته شد نوع اول گوشه سازی اسکنج است. اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند. شیوه زدن طاق ممکن است بصور مختلف رومی، ضربی، چپیله (لاپوش و تیغه ای) باشد در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد. ذکر این نکته ضروری است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود. به همین دلیل هم، نوع اجرای گوشه‌سازی تأثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.
ترمبه = سرمبه = سلمبه
نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم. لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی، یک چیز جمع شده، عمده، پیش آمده، تریده (به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.
ترمبه برعکس سکنج به چهار طریقه پوشش می شود: 1- گوشه‌سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنائی ترمبه تلقی می شود و سه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود.
1- فیلپوش
2- ترمبه پتگین = پتکین Patkin
3- ترمبه پتگونه یا پتکانه (پتکانه صحیح تر است)
فیلپوش
برای اجرای فیلپوش مثل صدف حلزون از گوشه (نقطه صفر) شروع می کنند و لایه های طاقی را روی همدیگر می پوشانند و سوار می کنند تا به حد مطلوب برسد (یعنی منتهی به جائی شود که مربع را تبدیل به هشت ضلعی می کند. (در واقع فیلپوش به پوشش گوشه دیوار که از کنج شروع می شود و بین دو دیوار متقاطع قرار می گیرد اطلاق می‌شود. در قلعه دختر فارس ترمبه گنبد را به شکل فیلپوش زده اند، نمونه خوب دیگر که هم اکنون نیز قابل مشاهده است، گنبد کوچک بی‌بی شهربانو نزدیک ری است، بنا تعلق به دوران آل بویه دارد. زیر گنبد کوچک را با لایه های اجری مثل چپیره روی هم چیده اند تا به نقطه مورد نظر برسند.
در بناهای قرون پنجم و ششم این نوع گوشه سازی معمول بوده است. در مسجد جامع شیراز متعلق به دوران صفاری انواع ترمبه ها اجرا شده بود ولی متأسفانه تمام بنا نوسازی شده و اثری از معماری قدیمی دوران اصلی برجای نمانده است. تنها مأخذ، عکس های قبل از خراب کردن مسجد است که در کتاب پوپ آورده شده است.
نمونه دیگر به صورت چهار تا چفته در قسمت روبروئی شبستان مسجد جامع فهرج متعلق به نیمه اول قرن اول هجری است. کوشه‌سازی ترمبه است و اجرای روشنی است بر اینکه چگونه خشت‌ها را رویهم چیده اند تا شکل فیلپوش بدست آید.
پیش از اسلام ترمبه ها و سکنج ها را به صورت (نماندن) اجرا می‌کردند به این ترتیب که گوشه ها را می نماندند تا به حد دایره قاعده گنبد مورد نظر برسد. در این صورت ارتفاع خیلی زیاد می شد ولی از آنجائیکه در آن دوران معماران ابائی نداشتند که بلندای گنبد از حد مقیاس دید انسانی بیشتر باشد مشکلی پیش نمی آمد. ولی بعد از اسلام که سعی در کوتاه کردن پوشش می شد، گوشه سازی به گونه‌ای اجرا شد که بتوان شکل چهار گوش بشن را به هشت گوش تبدیل کرد بدون آنکه ارتفاع پوشش از حد مطلوب بالاتر رود. از نمونه بناهای پیش از اسلام که مربع بشن را به هشت ضلعی تبدیل کرده اند تنها کاخ بیشابور بر جای مانده است که از چگونگی پوشش گنبد این تنها نمونه هم، نشانی در دست نیست.
در قلعه دختر و آتشکده فیروزآباد هیچ یک از بشن های مربع تبدیل به هشت گوش نشده است. در آتشکده فیروزآباد گنبدهای طرفین دختر و آتشکده فیروزآباد هیچ یک از بشن های مربع تبدیل به هشت گوش نشده است. در آتشکده فیروزآباد گنبدهای طرفین بنا کومبیزه است ولی بجای تبدیل شش ضلعی به دوازده، تنها گوشه ها را نمانده اند تا به دایره رسیده اند و در این تبدیل با بالا رفتن ارتفاع فضا با شکوه تر جلوه گر شده است.
گاهی در بناهای قبل از اسلام شکل بشن را هشت و نیم هشت می‌کردند و بعد آنرا می نماندند تا به دایره تبدیل شود. ولی در بنای بیشابور شکل دقیق هشت ضلعی را می بینیم. در تالار تشریفات بنا برای بدست آوردن هشت کامل دو تا مربع را در هم تقاطع داده اند بدین ترتیب که از ادامه اقطار مربع اول مربع دوم را ساخته اند این تداخل شکل دقیق هشت گوش را به وجود آورده است)این شکل امروزه بنام ستاره محمدی مشهور است.) چون در محاسبات ریاضی رادیکال 2 عدد دقیقی نیست تنها به صورت ترسیم هندسی امکان دستیابی به هشت ضلعی دقیق میسر است لذا معماران نیز از طریقه ترسیم استفاده کردند.
ترمیم پتگین = پتکین Patking
پتکین نوعی گوشه سازی است که فرانسویها به آن Encorbellement گویند. به معنی پیش آوردن تدریجی دیوار در خوزستان به خصوص دزفول برای این نوع گوشه سازی لغت زیبای (تونگان) یا (تونجه) را به کار می برند این کلمه معمولاً بجای بالکن می‌آید اما برای گوشه های دیوار که شکلی پیش آمده دارند نیز مصطلح است.
در خوزستان گوشه های دیوار را اول پخ می کنند (برای ایجاد سایه بیشتر این گوشه ها معمولاً تنگ هم است.) تا رفت و آمد در کنار آنها بخصوص در کوچه ها آسانتر باشد بعد از بالا آمدن دیوار از ارتفاع معینی که موجب اختلال در رفت و آمد نشود دوباره آجرها را پیش می‌کنند تا به صورت مکعبی که در نقشه اصلی لازم آمده درآید. به این پیش آمدگی تونگان (تونگون) می گویند.
در مناطق دیگر ایران به نعلبکی زیر گلدسته مناره ها هم تونگان می‌گویند (جائیکه قطر مناره زیاد می شود و گلدسته را روی آن سوار می کنند) در اینجا تونگون یا تونگه به معنی طبق است. اصطلاح دیگر این شکل به طور عام پتکین است به معنی پیش نشاندن.
بهترین نمونه های گوشه سازی پتگین را در ناحیه کُمش، سمنان، دامغان، بسطام و قسمتهائی از غرب خراسان می توان دید.
مثال روشن امامزاده جعفر دامغان است (در نزدیکی بنای چهل دختران دامغان. (این زیارتگاه را به اشتباه متعلق به قرن ششم یا هفتم هجری دانسته اند در صورتی که قدمت بنا خیلی بیشتر است و باید آنرا همزمان با بنای اولیه آستانه حضرت رضا (ع) دانست. گنبد امامزاده و پتکانه اش هر دو از خشت ساخته شده اند.
گنبدهای زنگوله در کُمش دامغان هم با خشت درست شده و ترمبه پتگین دارد. یکی دیگر از پتکانه های زیبا و نمایان که هنوز شکل خود را حفظ کرده است در گوشه سازی گنبد خانقاه شیخ علاء الدوله بیابانکی واقع در صوفی آباد سمنان به چشم می خورد. گنبد بنا فرو ریخته و یکی از پتکانه ها محفوظ مانده است. ترمبه فیلپوش را در همه جای ایران می توان دید ولی فراوانی این نوع پتگین در ناحیه کمش است. در خنج و لارستان فارس هم نمونه هائی موجود است.
ترمبه پتکانه
شکل پتکانه به چند ردیف طاقچه می گویند که روی هم سوار شده و جلو آمده باشند تا ترکیب گوشه بندی را کامل کنند. مثلاً در صفه صاحب مسجد جامع اصفهان چند ردیف طاقچه روی هم سوار شده اند که شبیه به مقرنس شده اند ولی در واقع مقرنس نیستند.
اغلب ترمبه ها را تا قرن چهارم هجری پتکانه می کردند. پتکانه معنی کانه یا طاقچه روی طاقچه را می دهد. که به آن طاقچه بندی هم می‌گویند. سر در گنبد قابوس را قدیمیترین مقرنس نامیده اند ولی بجای مقرنس پتکانه است.
برای ساختن پتکانه در محل مورد نظر ابتدا یک تویزه می سازند به این تویزه کوزه بند یا دوره بند (دوره = کوزه) و هم وزن با آن گویند که در لبه کار گذاشته می شود بعد در داخل، طاقها را روی هم سوار می کنند.
از دوره تیموری به بعد بسیاری از پتکانه ها را با روسازی کاشی و غیره ساختند ولی نوع زیبای آن بافت پتکانه با خود آجر است.
در نظر اول پتکانه بسیار شبیه مقرنس است و با آن اشتباه می شود تفاوت عمده این دو در نوع آجر است. مقرنس از سقف آویخته می‌شود به همین مناسب به آن چفت آویز هم می گویند ولی پتکانه روی پای خودش می ایستد و آویخته نمی شود برای ساختن آن اول طاقچه‌های پائینی را درست می کنند و طاقچه های بالائی روی سری پائینی می‌نشیند ولی مقرنس از سقف شروع به تدریج پائین می آید. از قرن چهارم تا اوایل قرن پنجم هجری پتکانه ها شکلهای بسیار متنوعی پیدا کردند.
یکی از قدیمیترین ترمبه های پتکانه در بناهای دوازده امام یزد دیده می شود که توسط سرهنگان ابوجعفر کاکویه که شیعی مذهب بود ساخته شد کتیبه بنا، نقاشی آنجا را پانزدهم رمضان 429 هجری معرفی می کند. لذا ساخت بنا قطعاً تاریخی متأخرتر دارد. در گنبد تاج‌الملک یا گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان نیز ترمبه ها پتکانه هستند. ضمناً در اجرای پتکانه بدون اجرای دوره بند ابتدا طاقها را روی هم سوار کرده اند و در پایان کار یک طاق روی همه زده اند که گنبد نهائی روی آن آمده است.
شکنج = چین و چروک
بگونه ای که ذکر آن گذشت چپیره شامل دو قسمت است:
1- گوشه سازی که شرح آن آمد.
2- شکنج که به چین و چروکهائی که در گوشه گنبد ایجاد می کنند اطلاق می شود این چین ها جهت تبدیل زمینه مربع، به دایره یا زمینه مربع نزدیک به مستطیل، به بیضی است.
شکنج به دو گونه اجرا می شود:
1- طاق بست یا طاق بندی
2- کاربست یا کاربندی
طاق بندی و کاربندی از لحاظ قدمت تاریخی مثل سکنج و ترمبه مشابه همدیگرند و هر دو در یک دوره و در کنار هم معمول شده اند.
قبل از اسلام چون در بناها محدودیت ارتفاع مطرح نبود شکنج تنها به این صورت اجرا می شد که در گوشه های مربع بشن، دیوار را پیش می نشستند تا تدریجاً قاعده گنبد به دایره یا بیضی نزدیک به دایره تبدیل شود پس از آن خطی کمربندی مثل گریوار روی آن قرار می‌دادند این گریوار معمولاً با آجر دندانه موشی اجرا می شد سپس گنبد روی آن قرار می گرفت ولی پس از اسلام به منظور دست یابی به ارتفاع کوتاهتر و کاربرد مصالح کمتر، چپیره گنبد را با استفاده از طاق‌بندی یا کاربندی به دایره تبدیل کردند.
طاق بندی یا طاق بست
طاق بندی به ساختن طاقچه روی طاقچه اطلاق می شود و طرز اجرا به این ترتیب است که از بشن گنبد به بعد گوشه ها را به تدریج یک کلوک پیش می کنند به این ترتیب دهانه از هر چهار طرف جلو می آید و نتیجتاً محدودتر و تنگ تر می شود بعد با اجرای هشت طاق (چهار طاق در گوشه ها و چهار طاق در چهار طرف وسط دهانه مربع) زمینه را به هشت ضلعی تبدیل می کنند.
برای تبدیل هشت ضلعی به 16 روی هم طاق یک (برنخش) درست می کنند. برنخش طاقی است شبیه به کلیل که به دیواره های طرفین اتصال دارد (چون طاقی آمودی و غیر باربر است.) در ایجاد برنخش یک کلوک جلو می نشینند تا دهانه را تنگ تر کنند. روی برنخش را پیکانه یا پیکانی می سازند که در واقع مکم برنخش است.
حد فاصل بین پیکانی ها را با سنبوسه پر می کنند سنبوسه ها مثلث‌های منحنی الاضلاعی هستند که شکل نهائی را تقریباً به دایره نزدیک می کنند پس از اجرای سنبوسه دوباره یک کلوک پیش می‌نشینند و گریوار را می سازند. از گریوار به بعد آهینانه گنبد شروع می شود. معمولاً کتیبه های زیر گنبد روی گریوار ساخته می شود. لازم به یادآوریست که با ایجاد سنبوسه شکل بشن از 16 ضلعی به 32 ضلعی تبدیل می شود.
کاربندی یا کاربست
نوع دیگر شکنج کاربندی است که از لحاظ اصول اجرا شباهت تام با طاق بندی دارد و بدون اینکه ارتفاع گنبد زیاد شود تبدیل چهار گوش بشن به دایره میسر می گردد. به نظر می رسد اجرای کاربندی زیر گنبد از نواحی یزد و اطراف آن به سایر نقاط برده شده باشد و اطلاق کاربندی یزدی به این نوع اجرا احتمالاً به همین دلیل است.
طرز کار کاربندی مثل طاق بندی است به این ترتیب که با اجرای هشت طاق در گوشه ها و وسط دهانه زمینه مربع را به هشت گوش تبدیل می کنند از این مرحله به بعد با اجرای یک کاربندی روی این طاقها هشت ضلعی یکباره به 32 ضلعی تبدیل می شود و برای زدن گنبد کافیست
