لینک پرداخت و دانلود در "پایین مطلب"
فرمت فایل: word (قابل ویرایش و آماده پرینت)
تعداد صفحات:26
مردم شناسی((زنان فرهیخته دوره قاجار))
از جمله مسائلى که در بررسى تاریخ معاصر ایران کمتر بدان توجه شده وضعیت زنان فرهیخته و هنرمند در دوره قاجار است. تنها درکتابهاى معدودى چون خیرات حسان، تاریخ عضدى و تذکره نقل مجلس زندگینامه هایى کوتاه وگذرا از برخى زنان دانشمند و ادیب ایندوره ذکر شده است، به همین علت جایگاه زنان فرزانه ایران در عصر قاجارناشناخته و مبهم است.
غالباً به سبب عدم تحقیق و تتبّع لازم در دوره قاجار چنین تصور مىشود که این دوره دوران زنان فرزانه پرور نبوده است، حال آنکهاین دوران با وجود تعداد زیادى از زنان ادیب و شاعر و هنرمند و خوشنویس از دورههاى زاینده و بارور در تاریخ فرزانگى زنان ایران بهشمار مىآید، چیزى که هست بر اثر برخى از شرایط عصر که معمولاً تمایلى به ابراز هنر زنان وجود نداشت بسیارى از بانوان فرزانهمعرفى نشده و گمنام باقى ماندند. چنانکه گاه با زنانى شاعر و نویسنده مانند مؤلف کتاب معایب الرجال از آثار مهم نقد اجتماعى دردوره قاجار، مواجه مىشویم که آثارشان را بى نام و عنوان به جامعه عرضه مىکردند.
گزارشهاى سیاحان خارجى و تذکرهنویسان ایرانى از شرح حال زنان سخنور و هنرمند این دوره چه در دربارها و خانوادههاى رجال وچه در دیگر طبقات جامعه به روشنى بیان کننده کثرت این عده است،(1) لیدى شل (Sheil) همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در دورهحکومت ناصرالدین شاه در این باره مىنویسد: «زنان طبقه مرفه معمولاً باسواد و با شعر و ادب مملکت خویش آشنایى دارند...»(2)
از میان زنان فرهیخته و ادبور دوره قاجار مىتوان به کسانى چون طاووسخانم، دلشاد و آغاباجى اشاره نمود که هر سه از زنانفتحعلىشاه قاجار و اهل شعر و ادب بودند. نمونههایى از اشعار آنان در کتابهاى مختلف تذکره آمده است.(3) از میان دختران فتحعلىشاهکسانى چون ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه(4) و حسن جهانخانم(5) طبع شعر داشتند و برخى مانند عصمت، ام سلمه و ضیاءالسلطنهعلاوه بر شاعرى هنرمند و خوشنویس نیز بودند چنانکه به گفته اعتمادالسلطنه عصمت در خط نسخ استاد بود.(6)
در دوره قاجار اغلب بانوانى که به کسب دانش روى آوردند و باسواد شدند از طبعشعر و قریحه ادبى نیز برخوردار بودند و در اینزمینه آثارى از خود باقى گذاشتند. عدهاى دیگر از زنان نیز استعداد خود را در فنون ظریفه و هنرهاى زیبا به کار گرفتند و چونخوشنویسى و استنساخ قرآن از هنرهاى مورد توجه این عصر بود اغلب زنان هنرمند در جرگه خوشنویسان درآمدند.(7)
از دیگر زنان صاحب نام جهان خانم ملقب به مهد علیا است وى به گفته دوستعلىخانمعیّرالممالک، خط ریز و درشت را خوش مىنوشت، نقاشى و گلدوزى مىدانست، در نظم و نثردستى داشت و صاحب کتابخانه خصوصى بود.(8)
عفتالسلطنه همسر ناصرالدین شاه و مادر مسعود میرزا ظلالسلطان نیز از بانوان هنرمنددوره قاجار است بنابر نقل اعتمادالسلطنه، وى خط شکسته را نیکو مىنوشت، در علم نجوم وهیئت ماهر بود، شعر مىگفت و به تصوف و عرفان نیز گرایش داشت.(9)
در بین دختران ناصرالدین شاه فخرالدوله بیش از دیگران صاحب نام و آوازه است. وى کهنویسنده کتابهاى زرینملک و امیر ارسلان است در هنرهاى نقاشى، موسیقى، خوشنویسى وشاعرى مهارت بسیار داشت.(10)
از دیگر بانوان سخنور و هنرمند عصر قاجار مىتوان به کسانى چون رشحه کاشانى دخترهاتف اصفهانى، مریم خانم دختر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانى، فاطمه سلطان از نوادگانقائم مقام فراهانى، ملک قاجار دختر محمدمیرزا حسامالسلطنه، امهانى یزدى و حیاتى کرمانىاشاره نمود که شرح حال برخى در کتب تذکره آمده است. (11)
در همین دوره در بختیارى نیز زنانى فرزانه و ادیب و تاریخدان ظهور کردند که غالباً درکتابهاى تذکره و سفرنامههاى سیاحتگران اروپایى ذکرى از آنها به میان آمده است.(12) ظهور زناندانشمند و ادبور در بختیارى به سبب توجه بسیار بختیاریها به آموختن علم و ادب و استعدادفوقالعاده آنان در تحصیل علم است چنانکه دکتر الیزابت مکبن روز (E. Macben Ross)در اینباره مىنویسد: «زنهاى بختیارى استعداد فوقالعادهاى در سواد آموزى دارند و تنها ترس من آناست که اگر آنها به دنبال کسب دانش بروند از کار اصلى خود که همان خانهدارى و فراگیرىحرفههاى محلى است باز مىمانند».(13)
از میان بانوان فرهیخته و تاریخدان بختیارى مىتوان به کسانى چون بىبىمریم و حاج بىبىنیلوفر از دختران حسینقلىخان ایلخانى مشهور بختیارى، حاج بىبىزینب و بىبىخانم همسرامامقلىخان حاجى ایلخانى و شاخصتر از همه بانوان حاج بىبىکوکب دختر نصیرخان سردارجنگ اشاره نمود.(14) در این میان مثلاً وسعت اطلاعات و آگاهى بىنظیر بىبى خانم دربارهاوضاع سیاسى و اجتماعى ایران در دوره قاجار تا بدانجاست که سر آرنولد ویلسون A.Wilson)(Sir که از ایرانشناسان و کارشناسان بزرگ خاورمیانه در عصر خود بود و تا ریاست شرکتنفت ایران و انگلیس نیز رسید در خاطرات خود درباره او مىنویسد: «در اینجا باید گفت که مندر بین مردم ایران از هر طبقه اعم از ذکور و اناث، حتى در میان رجال سیاسى این کشور کمترکسى را دیدهام که به اندازه این بىبى وسعت اطلاعات داشته باشد.»(15)
چنانکه اشاره شد از دیگر زنان فرزانه و ادیب بختیارى بىبىکوکب است. حاج بىبىکوکببختیار دختر نصیرخان سردار جنگ ایلخانى بختیارى و همسر فتحعلى خان سردار معظم در سال1271 ه .ش متولد شد و تحصیلات خود را به راه و رسم قدیم زیر نظر معلمهاى سرخانه کهغالباً از بین مدرسان زبده اصفهان برگزیده مىشدند با توجه و مراقبت خاص پدر انجام داد و بعدبا مطالعه مستمر آثار ادبى و متون تاریخى و دینى و مراوده با علما و اهل ادب تکمیل نمود.
بىبىکوکب از بانوان فرهیخته و کتاب دوست عصر به شمار مىرفت و نخستین بانوىایرانیست که به نگارش سفرنامه فرنگستان پرداخته و سفرنامه وى، که نسخه دستنویس آن نزددکتر مظفر بختیار نوه پسرى آن مرحومه موجود است، نمودار وسعت اطلاع و دقت نظر وقدرت و قریحه ادبى و نگارش و انشاء استوار و ادیبانه اوست. بىبى کوکب با اهتمام و مراقبتىکه در انجام فرائض مذهبى داشت در سال 1327 ه .ش به مکه مشرف گردید.
آقاى عبدالعلى خسروى از مورخان بختیارى درباره ایشان مىنویسد: «بىبى کوکب ازخانواده خوانین بختیارى و از زنان فاضله روزگار خود بود. او با سنت شکنىهاى خود تمامکارهاى سیاسى و اجتماعى مردان را انجام مىداد و خاطرات خود را نیز یادداشت کرده کهمتأسفانه هنوز چاپ و منتشر نگردیده است.»(16) در کتابهاى تاریخ ایل بختیارى و بختیاریها وقاجاریه هم ضمن شرح احوال بىبى کوکب در مقام یکى از بانوان دانشور و با فرهنگ به سفرنامهایشان نیز اشاره شده است.(17)
مقاله درباره مردم شناسی ( زنان دوره قاجار)
