چکیده
ساماندهی مکانی و فضایی حاشیة کلان شهرها، به ویژه کلان شهرهای مذهبی، با کارکردهای مشخص و معین اگر همراه با نگرشی ژرف و همه جانبه به عوامل به وجود آورنده و تشدید کننده آن نباشد، نه تنها مفید نیست، بلکه با گذشت زمان مسائل حاشیه نشینی را تشدید و مشکلان ناشی از آن را هم برای نواحی حاشیه ای و هم برای شهرهای مرکزی آنها افزایش می دهد. حتی در صورت نبود برنامه ریزی دقیق و منطقی به صورت ریشه ای آنرا از یک معضل و مشکل اجتماعی به یک بحران همه جانبه تبدیل خواهد کرد. این نوشتار به دنبال کشف اطلاعات و ابعاد مختلف زندگی حاشیه نشینان مشهد نیست بلکه دیدگاهی است نسبت به نحوة مطالعه حاشیه و حاشیه نشینان شهرهای بزرگ، همانند شهر مشهد، که تکامل آن نقد و بررسی صاحب نظران و اندیشمندان سایر رشته های جنبی را می طلبد.
معرفی ناحیة مورد مطالعه
با توجه به این که مشخصات هر شهر همانند: علت پیدایش، موقعیت و جایگاه آن در میان شهرهای دیگر، نحوة زندگی، متابولیسم شهری، چگونگی تحول و تعامل آنها با هم در چگونگی جذب مهاجر و حاشیه نشین نقش عمده و اساسی دارد. بنابراین بی مناسبت نیست که مشهد و حاشیة آن به صورت گذرا معرفی شود.
آرزوی میلیونها تن در سال، موجب سفر حدود دوازده میلیون مسافری می شود که برای زیارت عاشقانة امام هشتم شیعیان- علیه آلاف التحیه و الثتاء- و گذراندن اوقات فراغت خویش، راهی شهر مشهد می شوند.
شهر مشهد، در شمال شرق کشور به فاصلة 900 کیلومتری تهران، در منتهی الیه دامنة کوههای البرز شرقی قرار گرفته است که شمال و جنوب آن را تا هزاران کیلومتر صحاری گرم و خشک آسیای مرکزی، ایران و آفریقا، احاطه کرده است.
مشهد در بین شهرهای کشور و دنیا ویژگی منحصر به فردی دارد. این ویژگی آن را به اولین کلان شهر مذهبی جهان تبدیل کرده است. بزرگترین شهر شرق کشور که بالاترین درصد جمعیت پذیری در سطح استان، بیشترین سهم ایرانگردی در سطح کشور را در اختیار دارد.
مشهد با جمعیتی برابر 8/1 میلیون تن در سال 1375 پس از تهران بزرگترین کلان شهر کشور بوده است. این شهر در طول سالهای 75-1355 پس از کرج بالاترین میزان نرخ رشد جمعیت را در میان کلان شهرهای کشور دارا بوده است، که مسلماً بخش عمدة این نرخ رشد بالا به حاشیة شهر مشهد اختصاص دارد. حاشیه ای که متجاوز از دویست کیلومتر مربع وسعت دارد. جمعیتی حدود ششصدو پنجاه تن را در هفت شهرک و دویست و سیزده روستا در خود جای داده و دور تا دور شهر مشهد را در برگرفته است. این جمعیت از جمعیت استانهای ایلام، سمنان و کهکیلویه و بویراحمد بیشتر است؛ افزون بر این، جمعیت حاشیه شهر مشهد از جمعیت 19 مرکز استان کشور بیشتر است. بخشهای شمالی و شمال غرب آن هم از نظر وسعت بیشتر و هم از حیث جمعیت بزرگترین لکه های حاشیه نشین شهر مشهد به شمار می رود. بیشتر ساخت و سازه ها در این منطقه بدون برنامه بوده و اغلب آنها غیر قانونی و غیر مجاز بوده است. که بخش قابل ملاحظه ای از هزینه های شهرداری را این مناطق به خود اختصاص می دهند. خلاصه آن که حاشیه، کانون هزینه ها، کمبودها، نارضایتی ها، ناهنجاریهای اجتماعی و فرهنگی و مسائل ضدامنیتی است، علی رغم اینکه دارای پتانسیل بالایی در بسیاری از زمینه ها نیز می باشد. بدیهی است در آینده ای نه چندان دور در صورت بی توجهی به آن، این حاشیه با چنین ویژگیهایی سبب ناامن شدن شهر مشهد خواهد شد. این موضوع به لحاظ ماهیت و ویژگیهای خود می تواند بالقوه حیات شهر مشهد را به مخاطره اندازد، بنابراین مقابله با این معضل، ساماندهی شهر مشهد، به ویژه حاشیه آنرا ضروری می سازد.
1- مفاهیم، اهداف کلی و الزامات ساماندهی
اصطلاح حاشیه نشینی یا سکونتگاههای غیر رسمی بر فرایند تاریخی دلالت دارد که شکلهایی از تأمین مسکن و اسکان گروههای کم درآمد را به صورت غیر رسمی و غیرقانونی در برمی گیرد. با توجه به ساختیابی این پدیده در زمان و مکانهای گوناگون اصطلاحات دیگری نیز مانند زاغه یا آلونک نشینی؛ اجتماعات آلونکی، سکونتگاههای خودرو (spontaneous) برنامه ریزی نشده، (unplanned)، غیرقانونی (illegal)، غیر رسمی (informal)، نابسامان و یا غیرمنظم (irregular) و ... برای آنها بکار برده اند که هیچکدام از آنها نمی توانند الزاماً به تنهایی تمامی وجوه آنرا بیان بکنند و فضای مفهومی آن را بصورت دقیق مشخص کنند. در اینجا حاشیه را به سکونتگاههایی اطلاق می کنیم که در محدوده قانونی شهر مشهد ولی در خارج از محدوده خدماتی آن بصورت غیررسمی و خودجوش پا گرفته اند. مشهد در بین کلانشهرهای کشور جایگاه ویژه ای دارد و با توجه به نقش مهم آن، به عنوان شهری سیاحتی و زیارتی، نه تنها در داخل بلکه در سطح بین المللی دارای عملکرد خاص خود است، بنابراین در فرایند تصمیم سازی و برنامه ریزی، نه تنها نگرش ملی، بلکه رویکردی فراملی را می طلبد، لذا مشی و مرام برنامه ریزی و اهداف کلی آن در سطح کلان، نه تنها باید معطوف به تأمین زندگی مرفه و مطلوب شهروندان مشهدی باشد، بلکه باید شرایط مطلوب و مناسب زندگی را برای دوازده میلیون تن زوار و مسافری که هر ساله با هزاران امید به این شهر وارد می شوند، نیز تأمین کند. این موضوع نه تنها مستلزم سوق دادن سرمایه گذاریهای کلان در زمینه های مختلف اقتصادی است، بلکه تأمین امنیت، ایجاد فضاهای مطلوب زندگی، بسترسازی برای ایجاد آرامش فکری و روحی مسافران از طریق توزیع مطلوب امکانات و خدمات رفاهی در سطح شهر و از بین بردن اختلافات ناحیه ای و جلوگیری از بروز ناهنجاریهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در سطح کلان شهر مشهد را نیز مطلوب می کند. بدیهی است بی توجهی به این موضوع و کم ارزش دانستن مسائل بالا، نه تنها مسائل و مشکلات زیادی را موجب خواهد شد، بلکه به تدریج پایداری کلان شهر مشهد را مورد تهدید قرار خواهد داد. بنابراین جهت پشت سر گذاشتن این مشکلات و رسیدن به یک بستر هموار برنامه ریزی و دادن بروکف به آن، مستلزم نگرش ویژه به کلیت موضوع و ساماندهی فضای مجموعة شهری مشهد است که در برگیرنده خود مشهد، حاشیة مشهد و فضاهای روستایی و شهری اطراف آن است، زیرا عملکرد مطلوب این فضاهاست که شرایط زیست مطلوب انسانی را در فضای مجموعه شهری مشهد فراهم می آورد. بر این اساس به نظر می رسد سازمانهای اجرایی و شهرداری مشهد ناگزیر از:
1- تدوین برنامه پنج سالة شهر مشهد و انطباق آن با برنامه پنج سالة سوم توسعه کشور خواهد بود که مشهد را نه تنها به صورت یک شهر، بلکه به صورت یک فضای شهری گسترده در نظر می گیرد که برنامة بالا دست برای کلیة فعالیت ها و طرحهای اجرایی در فضای شهری مشهد خواهد بود. به عنوان مثال می توان به طرحهای زیر اشاره کرد:
- طرح مطالعات گردشگری.
- طرح تحول اداری.
- طرح جامع مطالعات حمل و نقل.
- طرحهای جلب مشارکت مردمی و سرمایه گذاریهای کلان اقتصادی.
- طرح توسعة فضای سبز.
- طرح ساماندهی حاشیة شهر و طرحهای دیگر ...
2- تودین برنامة اصلاح مدیریت کلان شهری مشهد در انطباق با سایر مراکز شهری استان به عنوان دومین کلان شهر مدهبی دنیا، بزرگترین کلان شهر شرق استان با رویکردی آمایشی، تنسیق محیط طبیعی و انسانی و فعالیتهای منطبق بر آن.
اصل مسلم این که عملکرد مطلوب شهر مشهد را نمی توان تنها در درون آن جستجو کرد، بلکه برخی سازوکارهای آن در سایر نقاط شهری و روستایی استان و کشور نهفته است. بنابراین طرح ساماندهی حاشیة شهر مشهد بدون داشتن ارتباط منطقی با طرح جامع مشهد و آن هم در راستای برنامه های توسعة کلان ملی و استانی، مفید نبوده و حتی در بهترین شرایط پیش بینی و اجرا نیز ناهماهنگیهایی را در فضای شهری مشهد و استان موجب خواهد شد. اکنون برای چیده شدن بر مشکلات و برآورد برخی از اهداف بالا، طرح ساماندهی حاشیة شهر مشهد به صورت پیشنهادی با مشخصات و ویژگیهایی ارائه می شود.
2- معرفی موضوع و تدوین مسأله تحقیق و تبیین موقت آن
حاشیه نشینی، اسکان غیر رسمی یا اجتماعات آلونکی، زاغه نشینی و ... در ایران که در دهه های گذشته به آنها گودنشینی می گفتند برای اولین بار پس از جنگ جهانی دوم در تهران پای به عرصه نهادند اما رشد خیره کننده آن به واسطه دهه 40 شمسی بازمی گردد. امروزه در اکثر شهرهای بزرگ کشور که رشد جمعیتی بالایی دارند اسکان غیررسمی (حاشیه نشینی) پدیده ای متداول است که فرایند رشد آن سر باز ایستادن ندارد. حتی در دهه های اخیر رشد اسکان غیررسمی با رشدی سریعتر از رشد شهرنشینی مواجه بوده است.
در صورتی که شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی کشور به شکل کنونی ادامه یابد و تمهیداتی جهت کاهش روند آنها اندیشیده نشود افزایش شمار ساکنان غیررسمی چهره شهرها را دگرگون خواهد ساخت. این امر با توجه به روستایی شدن حاشیه شهرها، مسائل و مشکلات جدی گوناگونی را فراروی مدیریت شهری کشور قرار خواهد داد که از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فیزیکی گوناگونی برخوردار است که ذیلاً به آنها اشاره می گردد.
الف) نحوة گسترش و رشد فیزیکی شهر:
به موازات رشد شهرنشینی در کشور و گسترش چشمگیر آن در دهه های اخیر سکونتگاههای نامتعارف و خودانگیخته ای درون یا مجاور شهرها- با تقدم در مجموعه های شهری بزرگ و پرتوان، به سرعت ایجاد شده و رشد یافته اند. این رشد و گسترش بدون داشتن ارتباط منطقی و سنجیده با توانهای محیطی شهرها، فضای کالبدی و فیزیکی آنها را تحت تأثیر قرار داده و موجب پیدایش لکه های جمعیتی با مشخصات ویژه خود از قبیل پیوستگی عملکردی با شهر اصلی ولی گسست کالبدی از آن، محیطی با کیفیت پایین زندگی، مساکن شتاب زده و نابسامان و بافت مسکونی غیرمتعارف ... گردیده است.
فضای شهری مشهد نیز تحت تأثیر عوامل فوق الذکر، به دلیل وجود محدودیت های مرفولوژیک و جغرافیایی از سمت جنوب شرق و شرق، محدودیت های اقتصادی از سمت جنوب، وجود امکانات توسعه و گسترش در سمت غرب و شمالغرب، نه تنها به لحاظ مرفولوژیکی بلکه از نظر اقتصادی و وجود عوامل تشدید کننده جذب جمعیتی در محور مشهد- قوچان گسترش بی سابقه ای یافته است. که عمده جمعیت حاشیه نشین یا اسکان غیررسمی مشهد نیز در این قسمت قرار داشته و روز به روز در حال گسترش نیز می باشد. لازم به یادآوری است که حاشیه نشینی در شهر مشهد نه بصورت امروزی آن بلکه عمدتاً بصورت زاغه نشینی سابقه بس طولانی دارد که در حاشیه و یا در دل شهر سکنی گزیده بودند. در هر حال تداوم این روند گسترش که ناشی از شرایط ویژة این منطقه است، کم کم مشهد را به یک متروپل خطی تبدیل خواهد کرد که تا کیلومتر 25 جادة مشهد- قوچان کشیده خواهد شد. تحقق چنین شرایطی خدمات رسانی را به لحاظ برنامه ریزیهای شهری با مشکلات زیادی روبرو خواهد ساخت.
ب) ساخت و بافت جمعیت:
با توجه به این که محل تولد و اقامت بیشتر ساکنان حاشیة شهر یکی نیست، بنابراین بیشتر آنها مهاجر غیر بومی محسوب می شوند. در حقیقت این افراد همان رانده شدگان داخلی شهر مشهد و مهاجران وارده از نواحی روستایی یا شهری کوچک اند که از خاستگاههای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی متفاوتی برخوردار می باشند. تنوع قومی، زبانی، فرهنگی، مذهبی و ... از دیگر ویژگیهای آنهاست. با توجه به روند فزایندة مهاجرت به حاشیه و بالا بودن میزان رشد جمعیت در آن (رایشی و تحرک مکانی) و تراکم بالای جمعیت در واحد سطح و از همه مهمتر جوانی بیش از حد جمعیت، همراه با بافت کالبدی خود، مختصات ویژه ای را در بافت جمعیتی و ترکیب آنان به وجود آورده است. این ترکیب جمعیتی جوان علاوه بر پیامدهای نامطلوب اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و ... مشکلاتی را در سالهای نه چندان دور برای فضای شهری مشهد ایجاد خواهد کرد.
این مهم به ویژه با جذب تدریجی آنها در فرهنگ شهری و بالا رفتن سطح سواد و توقعات آنها، کم کم شکاف سنی و جنسی در ترکیب جمعیتی ظاهر و آنها را در معرض آسیب پذیری به علت نداشتن هویت مستقل، قرار می دهد که ناپایداری این جمعیت، نبود اشتغال و درآمد پایدار، آسیب پذیری آنها را نیز تشدید خواهد کرد.
ج) آسیب پذیری اجتماعی و شهری:
همان گونه که پیشتر خاطر نشان شد، حاشیة شهر مشهد را افرادی با خاستگاههای مکانی متفاوت (شهری، روستایی) و پیشینه های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی مختلف، نظام های ارزشی و ویژگیهای روحی عاطفی و قومی نامتجانس تشکیل می دهند که عوامل بالا همراه با تراکم بیش از حد جمعیت و رشد فزایندة آن، نبود انطباق بین رشد جمعیت و رشد فرصتهای شغلی، بالا رفتن نرخ بیکاری و پایین بودن درآمد خانوار و آن هم ناپایدار و از همه مهمتر در نتیجة تسلط مناسبات تولیدی سرمایه داری با زیربنای فرهنگ سنتی و روستایی که حاصل آن قطع شدن تعلقات قومی و خانوادگی و ناتوانی در برقراری ارتباط معقول و منطقی با محیط جدید است، باعث ایجاد تضاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شدید و در مجموع از هم گسیختگی فرهنگی در بین آنها شده است.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 36 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله مروری بر حاشیه نشینی
